14.11 | Gender en leeftijdsdiscriminatie

Gepubliceerd op 14/11/2019

Vind je geen werk omdat je de vijftig gepasseerd bent? Word je als ‘oma’ weggezet van zodra je haar grijs is? Ageism of leeftijdsdiscriminatie mag dan wel niet altijd als even prangend ervaren worden, het is helaas een wijdverspreide problematiek die veel mensen treft. Aangezien we allemaal elke dag wat ouder worden, kan iedereen er bovendien op een gegeven moment slachtoffer van worden. Uit onderzoek blijkt echter dat vooral oudere (of als ouder gepercipieerde) vrouwen het grootste gevaar lopen om te maken te krijgen met negatieve attitudes ten aanzien van hun leeftijd. In deze nieuwsbrief vestigen we de aandacht op hoe het in de media en beeldvorming gesteld is en bekijken we de situatie op de arbeidsmarkt.

Actueel probleem

Waar racisme en seksisme - mede dankzij onder meer #MeToo - steeds openlijker worden aangekaart of op zijn minst besproken, lijkt een ongelijke behandeling omwille van iemands leeftijd nog erg vaak als normaal, neutraal en/of toelaatbaar te worden beschouwd. In sommige gevallen wordt het bestaan ervan zelfs regelrecht ontkend. Er bestaat met andere woorden niet echt een urgentiegevoel als het gaat om het aankaarten of aanpakken van leeftijdsdiscriminatie.

In 2018 kreeg Unia, het Interfederaal Gelijkekansencentrum, nochtans 433 discriminatiemeldingen over leeftijd. Daarvan kwam het in 152 gevallen tot een effectief dossier. Het gaat om 5,9% van alle door Unia geopende dossiers voor dat jaar. Ter vergelijking: dat is net iets meer dan voor seksuele geaardheid (4.9%) en ongeveer evenveel als de factor gezondheidstoestand (6.0%).

Onderzoek naar de praktijk van leeftijdsdiscriminatie, loopt al een halve eeuw. De term werd in 1969 voor het eerst naar voor geschoven door de gewezen Amerikaans expert gerontologie, Robert Neil Butler. Het gaat bij leeftijdsdiscriminatie om:

• discriminatie van oudere (of ouder wordende) personen
• vooroordelen ten aanzien van iemands effectieve leeftijd
• stereotypen ten opzichte van het verouderingsproces

De wisselwerking tussen gender en leeftijd

De mate waarin iemand het risico loopt om met gegenderde leeftijdsdiscriminatie in aanraking te komen, de manier waarop dit gebeurt en de impact die deze vooroordelen en discriminaties met zich meebrengen liggen vaak anders voor mannen, vrouwen of wie zich als geen van beiden identificeert.

Uit verschillende onderzoeken (zie onder) blijkt dat vrouwen over het algemeen het meest gevaar lopen om slachtoffer te worden van negatieve attituden en normen die gelinkt kunnen worden aan leeftijd. Vrouwen worden daarnaast vaker dan mannen onderworpen aan specifieke vooroordelen die op het kruispunt liggen van leeftijdsdiscriminatie en seksisme. 

Onderzoek van het Amerikaans Nationaal Bureau voor Economisch Onderzoek (2017) schuift twee overkoepelende argumenten naar voren waarom vrouwen meer kans lopen om te moeten afrekenen met gegenderde leeftijdsdiscriminatie:

1. Wetgeving die leeftijdsdiscriminatie aan banden moet leggen heeft meer impact op het tegengaan van discriminaties die oudere mannen ervaren dan op specifieke discriminaties en vooroordelen waar oudere vrouwen mee te maken krijgen.
2. Vrouwen worden binnen het verouderingsproces veel strenger afgerekend op hun veranderende uiterlijk.

Niet per se meer, wel strenger beoordeeld

Als we het hebben over gegenderde leeftijdsdiscriminatie is lookism nooit veraf: een concrete vorm van leeftijd gerelateerde stereotypering of discriminatie op basis van het niet (langer) als aantrekkelijk beschouwd worden. Het is die vorm van ageism die voornamelijk geprojecteerd wordt op vrouwen.

In wetenschappelijke literatuur spreekt men van een triple jeopardy voor oudere vrouwen, waarbij gender, leeftijd en uiterlijk samenkomen en een driedubbele grond voor discriminatie creëren. Vrouwen worden in die hoedanigheid niet per se meer, maar wel strenger beoordeeld wanneer ze tekenen van een verouderingsproces vertonen. Denk maar aan rimpels, grijs haar, wallen onder de ogen of hangende borsten. Mannen lijken alleen maar aan sexappeal te winnen. Vrouwen daarentegen ‘takelen af met de jaren’. Die beoordeling gebeurt tot slot leeftijdsgewijs ook een pak vroeger bij vrouwen

Uiterlijk, maar ook capability spelen een steeds terugkerende rol. Mannen lijken op oudere leeftijd over het algemeen als respectabel, ervaren en dragers van kennis te worden beschouwd, terwijl aan vrouwen wordt duidelijk gemaakt dat het ‘tijd is om uit te bollen’ of een stap terug te zetten.

Indien vrouwen tegen dit stramien ingaan, gaan dergelijke situaties nog altijd met heel wat verontwaardiging gepaard.

Aan het woord is genderexperte Nico Steegmans (UHasselt) in een interview met De Morgen (2017) nadat Mieke Van Hecke op de leeftijd van 69 heel wat backlash kreeg toen ze naar voor trad als lijsttrekker van CD&V in Gent. Steegmans vervolgt in het artikel:

Welke aspecten bij lookism een rol spelen - en in welke mate - wordt nog druk onderzocht. Duidelijk is wel dat verschillende factoren ertoe doen. Uiteraard zijn er de gegenderde normen inzake schoonheidsidealen m/v. Uit Amerikaans onderzoek (zie onder) naar leeftijdsdiscriminatie op de arbeidsmarkt kwam daarnaast naar voren dat ook de blijvende arbeidssegregatie een rol speelt. Het zijn namelijk nog steeds vooral vrouwen die worden aangenomen als verkoper, winkelbediende, secretariaatsmedewerker en andere gelijkaardige jobs waarbij erg op uiterlijk gelet wordt.

Bijgevolg is het niet bepaald vreemd dat vrouwen meer in aanraking komen met situaties waarin lookism een rol speelt. Bij vacatures voor stereotiep ‘mannelijke’ beroepen zoals loodgieter, boomverzorger of accountmanager speelt lookism een veel kleinere rol. Dat is echter niet het volledige verhaal. Ook daar waar mannen en vrouwen voor dezelfde jobs solliciteren, worden vooral vrouwen afgerekend op het vertonen van verouderingsverschijnselen. 

Belangrijke rol voor media en beeldvorming

De meeste mainstream media lijken aan te geven dat het vergrijzingsproces en personen boven de 45 niet nieuwswaardig, interessant, of aantrekkelijk zijn. Er is alvast geen overvloed aan rolmodellen voor die fase. Binnen de kleine ruimte die aan deze leeftijdscategorie geboden wordt, zien we een opvallende discrepantie tussen de aanwezigheid van mannen versus vrouwen.

Uit onderzoek naar de representatie bij de Britse omroep BBC (uit 2010) bleek dat slechts 9% van de vrouwen op TV boven de 50 waren, terwijl dat percentage bij mannen op 19% lag. In de bijna 10 jaar sinds het onderzoek is die situatie amper gewijzigd. Als het aantal oudere vrouwen tegenover het aantal oudere mannen werd geplaatst, spraken de cijfers over 28% vrouwen en 72% mannen.

Er wordt ook wel over symbolische annihilatie gesproken: de doelbewust gecreëerde afwezigheid van - in dit geval - oudere vrouwen. Onder ‘afwezig’ worden twee tendensen verstaan:

1. in sommige gevallen worden oudere vrouwen volledig weggelaten uit beeldvorming
2. in andere worden ze vertegenwoordig of vertolkt door jongere vrouwen (denk aan films en fictiereeksen) of aangemoedigd zich zodanig te kleden en make-up aan te brengen dat ze er een pak jonger uitzien (denk aan talkshows, rode loper events en dergelijke).

Indien vrouwen deze tendensen naast zich neer leggen, blijven commentaren op sociale media en in berichtgeving niet veraf. Denk maar aan het recente voorbeeld van Alexandra Grant, de nieuwe vriendin van acteur Keanu Reeves. Ze is een 46-jarige kunstenares en filantrope en verscheen onlangs aan Reeves’ zijde op de rode loper. Wat kreeg er het meeste aandacht? Haar grijze haar, het meest visuele aspect van het verouderingsproces.

Als reacties niet negatief waren (‘zo oud!’ of ‘Kan ze haar haar niet kleuren?’), dan waren ze alles behalve neutraal (‘wat moedig van hem’ of ‘eindelijk een acteur met een vriendin van zijn eigen leeftijd’ - terwijl Grant eigenlijk negen jaar jonger blijkt dan Reeves en dus helemaal niet ‘van zijn leeftijd’). In de commentaren op Twitter werd Grant zelf naast de Britse actrice Helen Mirren geplaatst, die met een leeftijd van 74 nu niet bepaald in dezelfde leeftijdscategorie thuishoort. 

Terwijl zowel mannen als vrouwen gemiddeld grijs beginnen worden vanaf hun dertigste, blijft grijs haar een teken van ‘ouderdom’ en iets dat je - voornamelijk als vrouw - best zo lang mogelijk tegengaat met haarkleur. Vrouwen krijgen langs alle kanten - vaak erg dwingende - tips en suggesties om ‘stijlvol of gracieus ouder te worden’ en dat lijk je het best te doen door het verouderingsproces te verbergen of tegen te gaan.

Hoe belangrijk is de leeftijd van een vrouw?

Vrouwen moeten er niet alleen jong uitzien, ze moeten het volgens de normen in de mediawereld ook zijn. Reeds in 2016 werd er in de VS door de Amerikaanse acteursvakbond Screen Actors Guild (SAG) opgeroepen om acteurs de toestemming te geven om hun leeftijd weg te laten tijdens audities of op websites zoals IMDB. Die wetgeving kwam er ook in 2016, om vorig jaar alweer teniet gedaan te worden.

Zo maakte ook actrice Jessica Chastain haar leeftijd doelbewust liever niet bekend uit vrees er rollen door te verliezen. Ze antwoorde steevast met de zin: “Het gaat erom 'hoe oud je kunt spelen dat je bent, niet hoe oud je werkelijk bent'”.

Indien het puur zou gaan om acteurs die veel jongere of oudere rollen wensen in te vullen, zou het letten op leeftijd nog enigszins te verdedigen zijn, maar niet als het gaat om doelbewuste en specifieke discriminaties van een bepaalde groep. Zo blijkt dat voornamelijk vrouwelijke acteurs te oud bevonden worden voor rollen in of boven hun reële leeftijdscategorie. Mannelijke acteurs worden dan weer uitermate geschikt bevonden voor rollen van personages met een veel lagere leeftijd.

Deze dubbele moraal wordt het best geïllustreerd aan de hand van heteroseksuele koppels in beeldvorming. Denk aan films met een koppel van 50+. Daarin speelt vaak een mannelijke acteur van rond de 60-65 de man, terwijl de vrouwelijke rol vertolkt wordt door een actrice tussen de 35 en 45. En dergelijke discriminaties doen zich niet enkel voor in de 45+ categorie.

Naar voorbeelden in de andere richting blijft het zoeken naar een naald in een hooiberg, waarvan we niet zeker zijn of er zich wel een naald bevindt.

Ook als het gaat om de verhaallijnen zelf, zien we een verheerlijking van relaties tussen oudere mannen en veel jongere vrouwen. In De Volkskrant worden klassiekers aangehaald zoals Gone With The Wind, The Sound Of Music, When Harry Met Sally, Vicky Cristina Barcelona en het meer recente Silver Linings Playbook. Naar verhalen, laat staan klassiekers, met een verhaallijn in de andere richting, is het ook hier weer zoeken. 

Niet enkel in films en fictiereeksen zien we stelselmatige situaties van gegenderde leeftijdsdiscriminatie. Het zijn vooral mannen die we met autoriteit en kennis associëren. In nieuwsitems zijn het, als we kijken naar de representatie van ouderen, voor het merendeel mannen boven de 65 die als experten worden aangehaald, terwijl vrouwen van diezelfde leeftijdscategorie dienen als ‘stem van het gewone volk’ of als ‘de sympathieke buurvrouw om de hoek’, indien ze al aan het woord worden gelaten. Waar vrouwelijke juryleden of presentators op tijd en stond ‘vriendelijk verzocht’ worden op te stappen, lijken hun mannelijke collega’s onaanraakbaar. 

Een laatste fenomeen dat we binnen de mainstream media vaker terugzien bij vrouwen is de constructie van een zogenaamde ‘leeftijdsloosheid’ (agelessness). Het gaat om het bewust niet vermelden van iemands leeftijd. Zo wordt de illusie gelaten dat het om jongere vrouwen gaat. De leeftijd van deze vrouwen schrappen, creëert opnieuw een vorm van onzichtbaarheid die de stereotiepe notie dat ‘oudere vrouwen niets bij te dragen hebben’ herbevestigt.

Gender en leeftijd op de arbeidsmarkt

Terwijl gegenderde leeftijdsdiscriminatie zich binnen heel diverse contexten van ons leven kan manifesteren, toont onderzoek dat de werkvloer dé plek is waar dit fenomeen zich het meest opvallend en hardnekkig heeft weten vast te hechten. Leeftijdsdiscriminatie op de arbeidsmarkt is systemisch en wijdverspreid, zowel openlijk als subtiel.

Binnen de 152 door Unia geopende dossiers rond leeftijdsdiscriminatie voor het jaar 2018, blijkt de werkvloer goed voor iets meer dan de helft van de dossiers. Studies tonen aan dat werkzekerheid voor vrouwen boven de 50 vrijwel niet bestaand is en dat oudere vrouwen de meeste kans hebben van eender welke demografische groep om langdurig werkloos te worden.

Dat de intersectie tussen gendernormen en leeftijd voornamelijk vrouwen treft op de arbeidsmarkt kan deels verklaard worden door het feit dat veel werkplekken en of arbeidsmarktsystemen in eerste instantie door en voor mannen zijn ontworpen. Het gaat hier om oudere vastgeroeste systemen, maar ook om nieuwe praktijken die worden ingezet, denk bijvoorbeeld aan flexibele uren of freelancen.

Een heel duidelijk voorbeeld van hoe de arbeidsmarkt en de werkvloer niet ontworpen zijn door en voor vrouwen van oudere leeftijd is het grote taboe rond, en het zo goed als onbestaan van een beleid inzake, de menopauze. Uit recent onderzoek in Groot-Brittannië blijkt dat 59% van de werkende vrouwen die reeds de eerste tekenen van de overgang hebben ervaren aangeven dat de menopauze hun ervaringen op het werk negatief hebben beïnvloed.

Gemiddeld zouden vrouwen op een leeftijd tussen de 45 en 55 de start van hun menopauze meemaken. Een groot deel van deze vrouwen is dus actief op de arbeidsmarkt. Klachten als stemmingswisselingen, opvliegers en nachtzweten komen veel voor. Dit laatste kan ook slaapproblemen veroorzaken. De vermoeidheid hiervan kan vervolgens het werkvermogen van vrouwen beïnvloeden. Het gebrek aan een aangepast beleid creëert (onbedoeld) een discriminerende plek voor oudere vrouwen.

Gelukkig groeit stilaan het besef dat het doorbreken van het taboe rond menopauze en het rekening houden met de fysieke en psychologische gevolgen ervan een betere werkplek voor iedereen opleveren. In oktober lanceerde het Britse televisienetwerk Channel 4 een menopauzebeleid voor alle medewerkers. Binnen dat beleid zullen vrouwen die de menopauze doorgaan recht hebben op rustigere en temperatuuraangepaste werkruimtes en meer flexibele uren en systemen. Daarnaast zet het bedrijf ook in op het doorbreken en bespreekbaar maken van het taboe rond de overgang door het invoeren van zogenaamde ‘menopauzebewustwordingsbriefings’. 

Waarom is een aangepast beleid belangrijk?

De wereld zal steeds meer vergrijzen. Het aantal 65-plussers in Europa alleen al zal de komende 25 jaar met de helft toenemen. In België wordt voor de komende veertig jaar een toename van 20% voorspeld wat betreft het aantal 45-plussers.

Uit een recente studie van economisten aan Harvard University (2017) blijkt dat 28% van de Amerikaanse vrouwen tussen 65 en 69 en 16% van de vrouwen tussen 70 en 74 nog steeds actief zijn op de arbeidsmarkt. En die cijfers zullen blijven stijgen. In België tonen cijfers uit 2018 dat het aantal werkende 55-plussers met zo’n 50,4% voor het eerst boven de 50% uitkomt. De meest recente cijfers (2019) leggen opnieuw een stijging bloot: 52,3% van de 55-64-jarigen is aan het werk.

Daarnaast blijft ook de pensioengerechtigde leeftijd stijgen én schuiven we generatie per generatie op naar een gezinsmodel waarbij ook vrouwen langer en meer werken. Tel die tendensen bij elkaar op en je zit met een stijgend aantal oudere vrouwen als (potentiële) werknemers. 

Wie wordt gerekruteerd?

Als we kijken naar de dossiers die bij UNIA over leeftijdsdiscriminatie op de werkvloer werden geopend in het jaar 2018, dan valt op dat een groot deel ervan specifiek gaat om discriminatie bij aanwerving (57,7%). Uit een Amerikaans onderzoek door middel van fictieve sollicitaties bij openstaande vacatures uit 2017 bleek daarnaast dat van alle demografische groepen oudere vrouwen het minst werden uitgenodigd voor een gesprek, ongeacht hun ervaring of expertise.

Onderzoek toont aan dat vrouwen boven de vijftig vaker oneerlijk uit hun functies worden gezet en  meer moeite ervaren om opnieuw op de arbeidsmarkt in te stappen. Ten gevolge daarvan beleven ze meer negatieve effecten inzake economische stabiliteit, gevoel van eigenwaarde, sociale verbondenheid en emotioneel welzijn.

Ariane De Borger (54) getuigt in De Standaard (04/11/2019+) over haar ervaring:

Leeftijdsdiscriminatie leidt niet altijd tot een ontslag of het niet geschikt achten van een kandidaat voor een job. Het kan ook een rol spelen bij bijscholing, promoties, het toekennen van specifieke jobinhoud of het herbekijken van iemands loon.

Een opvallend fenomeen waar vrouwen in deze contexten specifiek mee te maken krijgen, wordt ook wel momism genoemd. Het gaat voornamelijk om vooroordelen die gericht zijn op en ervaren worden door werkende vrouwen boven de 55. Vaak gaat het om situaties waarbij nieuwe taken, besturingsprogramma’s, et cetera worden aangeleerd, waarbij connotaties gelegd worden a la ‘zelfs ons moeder zou het kunnen’ of net omgekeerd ‘is dat niet meer iets voor de jonkies in de groep?’. Vrouwen van een bepaalde leeftijd worden, in navolging van heersende stereotypen, als moeders en zelfs oma’s gezien: lief, en zeker nuttig, maar nu niet diegene met de meest innovatieve en vooruitstrevende inzichten.

Ook in media en beeldvorming zien we een gelijkaardig fenomeen terugkeren. Een concreet voorbeeld van de voorbije jaren is de berichtgeving over Hillary Clinton en Donald Trump in hun race om het Amerikaanse presidentschap. Waar in de berichtgeving rond Clinton altijd wel eens het woord ‘oma’ viel, was dat bij Trump geen enkele keer het geval, terwijl ze beiden kleinkinderen hebben, Trump een jaar ouder is dan Clinton en hun grootouderschap er in deze kwestie eigenlijk helemaal niet toe deed.

Niet enkel slechts nieuws

Op 7 november 2019 kopte The Financial Times ‘How older women are trying to change the world’. Waar er aan paar jaar geleden nog heel wat ophef ontstond bij de aanstelling van Mieke Van Hecke of de kandidatuur van Hillary Clinton, zien we stilaan ook steeds vaker andere verhalen in de media. Bovendien worden stap voor stap de genderstereotypen over oudere vrouwen hierbij weggelaten.

The Financial Times krijgt vanaf 2020 zelf voor het eerst een - iets oudere - vrouw als hoofdredacteur. Idealiter komen we uiteindelijk tot een berichtgeving waarin verhalen als deze niet meer als ‘speciaal en uniek’ (moeten) worden voorgesteld.

In de pers:

• Voor het eerst vrouw aan het roer van 'Financial Times' (De Standaard, 13/11/2019)
• Moeten we bang zijn om oud(er) te worden? Herbekijk het Knack-debat op de Boekenbeurs (Knack, 12/11/2019) 
• Halle Berry 'Has Abs' and I Have 'Some Concerns' About Beauty Standards (VICE, 11/11/2019)
• The workplace is not fit for purpose when it comes to the menopause (The Independent, 11/11/2019)
• How older women are trying to change the world (Financial Times, 07/11/2019)
• Why is Keanu Reeves dating a grey-haired artist more shocking than Leonardo DiCaprio’s latest model girlfriend? (The Sun, 06/11/2019)
• Keanu Reeves is dating a woman close to his own age. Why is that so shocking? (Vox, 06/11/2019)
• Het beste moet nog komen: de kunst van het ouder worden (Knack, 05/11/2019) 
• ‘Een vrouw van vijftig wordt behandeld als een nitwit’ (De Standaard, 04/11/2019)
• Mannen ‘rijpen’ met de jaren, vrouwen ‘verleppen’ en Hollywood voedt dat narratief (De Volkskrant, 04/11/2019)
• Mannen mogen rijpen, actrices moeten jong en fris zijn (De Volkskrant, 04/11/2019)
• Channel 4 launches menopause policy for employees (The Guardian, 18/10/2019)
• Push back on double prejudice of ageism on top of sexism (Financial Times, 17/10/2019)
• Web sites barred from revealing actors' ages under California law (The New York Post, 25/09/2016) 
• Age Discrimination And Women In The Workplace: How To Avoid Getting Pushed Out (Forbes, 12/05/2018) 
• Age Discrimination Hurts Women Workers (Time, 12/05/2018)
• Judge: IMDb can post actresses' real ages (The New York Post, 21/02/2018)
• Hoe ouderwets kijken we naar oudere vrouwen? (De Morgen, 16/03/2017)
• Women on TV need good legs while men can look like dogs' bottoms, says Joanna Lumley (The Telegraph, 10/04/2010) 

Meer weten?

• RoSa thema: Leeftijd

Bron hoofdafbeelding en banner: The Pencils of Eline