Fatima Mernissi

Fatima Mernissi is een vooraanstaande Marokkaanse socioloog wiens oeuvre de relatie verkent tussen macht, gender en islam. Zo stelt Mernissi dat in de bronnen van de islam weinig te vinden is dat vrouwenonderdrukking ondersteunt. Ze pleit daarom niet zozeer voor een hervorming van de islam als wel voor een sociaal-politieke revolutie die gegenderde machtsrelaties radicaal herdenkt. Hierbij slaat Mernissi consequent bruggen tussen het Westen en de Arabische wereld. Haar boek Achter de sluier: de islam en de strijd tussen de seksen (1975) levert haar wereldwijde bekendheid op als groots feministisch denker.

Bron foto: Praemium Erasmianum Foundation / CC BY-SA

Leven

Geboren in 1940 groeit Fatima Mernissi op in een van de laatste harems van de stad Fez. Deze wordt bestierd door haar grootmoeder, een van de acht vrouwen van haar overleden grootvader. Over die periode zal ze later het boek Het verboden dakterras (1994) schrijven. Haar moeder en grootmoeder zijn analfabeet maar staan er op dat Fatima - anders dan zij zelf - een vrij en onafhankelijk leven zou hebben. Na haar middelbare schoolcarrière, studeert Mernissi politieke wetenschappen aan de Sorbonne in Parijs en sociologie in de Verenigde Staten. Na haar doctoraat keert ze terug naar Marokko om aan de Mohammed V Universiteit in Rabat te doceren. In de periode die daarop volgt, gaat ze zich steeds meer toeleggen op het thema gender en wordt Mernissi al gauw een van de leidende figuren van de internationale vrouwenbeweging.  

Gelijkberechtiging van man en vrouw

Fatima Mernissi wordt algemeen erkend als de inspirerende kracht achter het islamitisch feminisme. Zo onderzoekt ze onder meer de hadith, de bronnen van de islam die vrouwenonderdrukking of het dragen van de sluier ondersteunen. Daarin is volgens haar weinig terug te vinden dat de achtergestelde positie van de vrouwen in de islamitische wereld kan verantwoorden. Ze stelt dan ook dat de status van de Arabische vrouw eerder te wijten was aan de eeuwenlange opzettelijke verdraaiing van die bronnen door mannelijke heersers die erop uit waren de seksuele status-quo te handhaven. Mannen waren de baas en dat moest vooral zo blijven.  

Vrouwelijke seksualiteit

Dankzij haar boeken en soms controversiële uitspraken groeit Fatima Mernissi uit tot een van de pioniers van het islamitisch feminisme. Naam maakt ze vooral met haar monografie Achter de sluier: De islam en de strijd tussen de seksen, dat in 1975 verschijnt en een bewerking is van haar proefschrift. Het boek begint met een uiteenzetting over hoe de Marokkaanse samenleving omgaat met vrouwelijke seksualiteit en lustbeleving. Een van haar vaak geciteerde bedenkingen: “Waarom moedigt de Marokkaanse samenleving de man de rol van de meester aan en niet die van de minnaar?”

Hoewel ze in haar analyse tot de conclusie komt dat de vrouw als een gevaar voor de moslimsamenleving wordt gezien omwille van haar seksuele kracht, wijst Mernissi er evenwel ook op dat het westen niet zo heel erg anders tegenover vrouwen staat. Vrouwen vormen immers overal een bedreiging voor de patriarchale maatschappelijke orde en het patriarchaat beperkt zich niet tot de islam.  

Lof en kritiek

Net omdat ze in de hadith geen argumenten vindt die de positie van de vrouw in de Arabische wereld kunnen rechtvaardigen, is vrouwenemancipatie volgens Mernissi dan ook eerder een politieke kwestie dan een religieuze. Hoewel ze niet betwist dat ook de islam nood heeft aan hervorming, is Mernissi bovenal pleitbezorger van emancipatorische strijd die vrouwen toestaat om zich te ontwikkelen, een rol op te nemen in het publieke leven en vooral: zelfstandig te worden. Dat zou vrouwen, meer dan iets anders, zelfbewust maken.

Dat sommigen haar werk als gevaarlijk beschouwen, bewijst alvast dat ze gevoelige snaren raakt en de status quo in vraagt stelt. In sommige moslimlanden worden haar boeken zelfs verboden. Daar tegenover staat dat ze in 2004 samen met twee andere islamitische denkers de Erasmusprijs in ontvangst mag nemen, voor haar bijdrage aan de diversiteit aan standpunten over moderniteit en religie.

Intellectueel nalatenschap

Fatima Mernissi is de drijvende kracht achter de Caravane Civique, een groot netwerk van kunstenaars, activisten, intellectuelen en ongeletterden die door deze organisatie hun stem kunnen laten horen. Ze doet sociologisch onderzoek voor de UNESCO, de International Labour Organisation (ILO) en de Marokkaanse overheid.

Mernissi overlijdt op 30 november 2015 in Rabat. Om haar intellectuele erfenis te eren, installeert de VUB in 2017 de Leerstoel Fatima Mernissi.

In de pers:

• Denk aan en als Fatima Mernissi (De Standaard+, 21/12/2020)

Meer lezen?

• RoSa's subthema: Islamitisch en moslimfeminisme

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Le harem politique: le prophète et les femmes / Fatima Mernissi, 1987 – RoSa-ex.nr.: FII h/51
• Religie en moderniteit / Fatima Mernissi, Sadik Al-Azm, et al., 2004 – RoSa-ex.nr.: FII h/273
• Women and Islam: a historical and theological enquiry / Fatima Mernissi, 1991 – RoSa-ex.nr.: FII h/80
• Women claim islam: creating Islamic feminism through literature / Miriam Cooke, 2001 – RoSa-ex.nr.: GIV2 h/2
• Beyond feminism and Islamism: gender and equality in North Africa / Doris H. Gray, 2013 – RoSa-ex.nr.: FII h/467
• Achter de sluier / Fatima Mernissi, 1985 – RoSa-ex.nr. : FII g/184
• Women’s rebellion & islamic memory – Fatima Mernissi, 1996 – RoSa-ex.nr.: FII d/56