Vandana Shiva

Dr. Vandana Shiva is een Indiase academica met een opleiding in fysica en filosofie. Als activist strijdt ze voor het behoud en de promotie van biodiversiteit en zaadsoevereiniteit in de landbouw. Shiva vertrekt hierbij van de idee van earth democracy: de natuur (en met uitbreiding onze planeet) is een actor, geen factor, en diens belangen moeten evenwaardig worden beschouwd aan die van de mens. In haar engagementen benadrukt Shiva daarnaast de centrale rol die vrouwen kunnen (en moeten) spelen in het zoeken naar een meer duurzame manier van leven. Men kan dan ook niet over ecologie en ecofeminisme spreken zonder de stem van Shiva een platform te bieden.

De link tussen fysica en filosofie

Vandana Shiva wordt geboren op 5 november 1952 in de Indiase stad Dehradun. Haar ouders doen aan bosbeheer en landbouw. Conservatie en respect voor voedsel(producten), alsook de processen die ermee gepaard gaan, worden haar als het ware met de paplepel ingegeven.

Op twintigjarige leeftijd behaalt Shiva een bachelorsdiploma in fysica aan de Panjab University in Chandigarh, India. Met dat diploma op zak werkt ze korte tijd voor India’s voornaamste nucleaire onderzoekscentrum, het Bhabha Atomic Research Centre in Mumbai. Niet veel later waagt Shiva de sprong naar het buitenland. Ze werkt succesvol een masteropleiding filosofie af aan de Universiteit van Guelph in het Canadese Ontario.

In 1978 behaalt Shiva een PhD in filosofie aan de University of Western Ontario. In haar doctoraat brengt ze haar twee academische achtergronden met elkaar in contact. Ze neemt de filosofie van de fysica onder de loep.

Bron foto: Manfred Werner - Tsui, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Shiva vervolledigt haar opleiding met een specialisatie in interdisciplinair onderzoek met als invalshoek milieubeleid. Dit doet ze terug op haar thuisfront, aan het Indian Institute of Science en het Indian Institute of Management, beiden in Bangalore. Thematisch is de cirkel rond. Shiva’s bezorgdheid om het milieu zal alleen maar meer op de voorgrond treden.

Actie en een academisch pleidooi verweven zich onlosmakelijk met elkaar, waardoor ze algauw uitgroeit tot een belangrijke stem in globale debatten over de thematiek en de vraag naar meer duurzame oplossingen voor de toekomst.

Gewaardeerd auteur en veel gevraagd spreker

Vandana Shiva heeft heel wat boeken en artikelen op haar naam. Thema’s die centraal staan in haar werk zijn biodiversiteit en voedselsoevereiniteit in de landbouw, met aandacht voor aspecten zoals biotechnologie en bio-ethiek. Ook onderwerpen zoals intellectueel eigendomsrecht, met een link naar de biologische landbouw, komen aan bod. Denk aan voedselgewassen en hun verbouwing: wie bepaalt wat je wanneer en waarom met een zaad mag doen? Kunnen zaadsoorten wel eigendom zijn?

Enkele publicaties van Shiva geven goed weer waar haar loyaliteiten liggen:

• The Violence of the Green Revolution. Third World Agriculture, Ecology, and Politics (1991)
• Monocultures of the Mind: Perspectives on Biodiversity and Biotechnology (1993)
• Biopiracy: The Plunder of Nature and Knowledge (1997)
• Stolen Harvest: The Hijacking of the Global Food Supply (1999)
• Tomorrow’s Biodiversity (2000)
• Patents: Myths and Reality (2001)
• Water Wars: Privatization, Pollution, and Profit (2002)
• Globalization’s New Wars: Seed, Water, and Life Forms (2005)
• Earth Democracy: Justice, Sustainability, and Peace (2005)

Naast auteur is Shiva ook een gerenommeerd en veel gevraagd internationaal spreker, adviseur en deskundige.

Zowel regeringen als vermaarde internationale instanties zoals de Verenigde Naties (VN), en meer specifiek de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO), maar ook NGO’s en grassroots bewegingen doen geregeld beroep op haar expertise. Bij die laatste organisaties worden de mensen in een bepaalde locatie of setting zelf ingeschakeld als kernactoren van verandering, en wordt die verandering dus niet geïnitieerd van buiten- of bovenaf.

Naast het erkennen van de natuur - of natuurlijke rijkdommen - als belangrijke actor in het milieudebat, hecht Shiva veel belang aan de stem van kwetsbare groepen wiens dagelijkse realiteit sterk beïnvloed wordt door (het gebrek aan) een biodiverse en ecologisch haalbare aanpak in de landbouw. Denk aan lokale onafhankelijke landbouwers in het algemeen, landbouwers van een specifieke afkomst, vrouwen, enzovoort. Om te duiden welke rol de stem van vrouwen en het genderperspectief speelt in het werk van Vandana Shiva, moeten de kern van haar werk goed begrepen worden, omdat het ene niet zonder het andere gezien kan worden.

Biodiversiteit en zaadsoevereiniteit

De thema’s die de kern vormen van Shiva’s werk spelen ook een belangrijke rol in haar activistische engagementen. Vandana Shiva zet zich in om de biodiversiteit in de landbouw in stand te houden en te promoten. Dit doet ze niet enkel om de productiviteit en voedingswaarden van producten te verhogen, maar ook om de inkomens van de getroffen boeren op te voeren.

Aspecten die nauw met die biodiversiteit samen gaan, neemt ze ook onder de loep. Denk aan proper water en bosbehoud. Hét stokpaardje bij uitstek bij Shiva blijft wel zaadsoevereiniteit. Shiva is dé voortrekker wat betreft dat laatste concept. Zaadsoevereiniteit biedt boeren de vrijheid om zelf over zaden te kunnen beschikken of te kiezen wat ze er, wanneer, mee doen. Zaden dienen, met andere woorden, vrij te zijn van bedrijfspatenten. Het wordt dan ook wel eens als zaadvrijheid omschreven.

De term soevereiniteit verwijst naar de zelfbeschikking van staten. Door deze zelfbeschikking aan zaden toe te kunnen, accentueren activisten zoals Shiva de notie dat de natuur – en dus ook zaden – een actor zijn, geen factor (cf. earth democracy).

In de strijd voor zaadsoevereiniteit voert Shiva halverwege de jaren negentig onder meer campagne tegen de implementatie van de Trade Related Intellectual Property Rights overeenkomst van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Deze overeenkomst laat namelijk voor het eerst toe dat ook levensvormen onder de reikwijdte van patenten kunnen vallen.

Zaden dienen echter, naar de mening van activisten zoals Shiva, vrij toegankelijk te zijn voor iedereen, en horen dus niet onder het recht van een bepaald bedrijf of persoon te vallen. Shiva spreekt in dat opzicht over “biopiraterij”.

Vandana Shiva engageert zich vol overgave tegen uitingen van biopiraterij, zoals ze dat ook doet tegen de monoculturen in de landbouw. Monoculturen betekent op dezelfde grond steeds hetzelfde gewas verbouwen waardoor de grond uitgeput wordt en de biodiversiteit in het gedrang komt. Soms moet een confrontatie echter heel concreet gemaakt worden om de soevereiniteit van een bepaald bedreigd gewas veilig te kunnen stellen. Zo is Shiva met haar organisatie Navdanya (zie onder) eind jaren negentig, begin eenentwintigste eeuw de juridische strijd aangegaan met verschillende grote bedrijven tegen het patenteren van Basmati, Nap Hal en Neem. Dit gebeurt onder de Campaign against Patent on Life en de Campaign against Biopiracy.

Een aspect gelinkt aan de vrijheid van zaden waar Shiva sterk voor pleit is de notie van seed saving. Daarbij kunnen landbouwers een bepaalde hoeveelheid zaad sparen zodat ze die het jaar erna kunnen planten. Dat lijkt logisch maar nu kan dat niet, omdat de grote bedrijven die de zaden door middel van patenten in handen hebben, de landbouwers verplichten om ieder jaar alle zaden te gebruiken óf te vernietigen, zodat ze zich genoodzaakt zien om het volgende seizoen nieuwe zaadvoorraden bij hen aan te kopen.

Tot slot is Vandana Shiva een spreekbuis van - en ondersteunt mee - diverse grassroots organisaties die zich inzetten voor wat men de ecopolitiek of de groene beweging noemt. Dit politieke gedachtegoed heeft als doel een ecologisch duurzame samenleving te realiseren: een samenleving die geworteld is in milieubewustzijn, geweldloosheid, sociale rechtvaardigheid en grassroots democratie.

Ecofeministische visie op landbouw

Gender(gelijkheid) en feminisme spelen een centrale rol in zowel het academische als het activistische werk van Vandana Shiva. Als deskundige inzake landbouw, biodiversiteit en ecologische vraagstukken wordt haar mening als vrouw en als feminist geregeld gevraagd. Exemplarisch hiervoor is het rapport dat ze schrijft voor de FAO getiteld Most Farmers in India are Women (1990).

Vandana Shiva is medeoprichter van de genderafdeling van het International Centre for Mountain Development (ICIMOD) in Kathmandu, Nepal. Deze organisatie ziet sinds 1983 toe op het welbevinden en de gezondheid van de bewoners van de Hindu Kush Himalayan Region. Ook is Shica een oprichtend bestuurslid van de Women's Environment & Development Organization (WEDO), een internationale NGO die sinds 1990 gendergelijkheid nastreeft in mondiaal beleid.

Al in het begin van haar loopbaan is Shiva’s ecofeministische insteek voelbaar. Naargelang haar carrière vordert wordt ze echter een steeds belangrijkere stem binnen het opkomende ecofeminisme. Volgens de denkpistes van Shiva is een duurzamere en meer productieve aanpak van de landbouw nodig en kan die enkel bereikt worden door binnen het systeem van de landbouw meer plaats te maken voor vrouwen: fysiek, maar ook voor hun stem en perspectieven. Shiva strijdt actief tegen wat ze “de patriarchale logica van exclusie” noemt.

Geïnspireerd door de Chipko-beweging

Shiva zelf geeft aan dat haar betrokkenheid bij de ecologische beweging - en meer bepaald het ecofeminisme – gegroeid is uit haar engagement bij de Chipko-beweging, ook wel Chipko Andolan genoemd. Deze beweging organiseert geweldloos protest tegen commerciële houtkap, en de daarmee gepaard gaande ontbossing, begin jaren zeventig. Deze strijd speelde zich af in de achtertuin van Vandana Shiva en wordt getrokken door plattelandsvrouwen. De reden hiervoor is dat vrouwen door de taken die hen op dat moment zijn toegekend (water halen, hout sprokkelen, enzovoort) het ware belang van bossen beter kunnen en moeten inschatten en waarderen. Een bos is - door die blik - veel waardevoller als het blijft staan, dan als het omgekapt wordt voor commerciële houtproductie.

Shiva is onder de indruk van de beweging en haar missie, en meldt zich aan als vrijwilliger. De Chipko-beweging wordt jarenlang ondergewaardeerd, maar krijgt de laatste jaren steeds meer historische waarde toegekend, mede dankzij internationaal gekende activisten als Shiva. Ook door een breder (feministisch) publiek wordt het protest van de beweging momenteel als een pioniersmoment binnen het ecofeministische gedachtengoed beschouwd.

Vrouwen voorop in de strijd

Uiteenlopend als haar literair resume is, vormt Shiva's ecofeministisch gedachtengoed een wederkerend narratief in haar academische werk. In de volgende publicaties van (onder meer) haar pen staat de ecofeministische blik centraal.

Staying Alive: Women, Ecology and Development (1988)

In Shiva’s eerste boek Staying Alive: Women, Ecology and Development (1988, in de RoSa-bib vind je een herdruk van 2010) laat ze - geïnspireerd door de wereldwijde strijd van vrouwen voor de bescherming van de natuur - zien hoe ecologische vernietiging én de marginalisering van vrouwen niet onvermijdelijk, niet economisch rendabel noch wetenschappelijk zijn. Ze stelt dat "slechte ontwikkeling" - de schending van de integriteit van organische, onderling verbonden en onderling afhankelijke systemen die een proces van uitbuiting, ongelijkheid en onrecht in gang zet - de wereld op een pad van zelfvernietiging zet en het voortbestaan van de aarde en het leven zoals we het kennen bedreigt.

Shiva verwoordt in Staying Alive hoe Indiase vrouwen op het platteland ecologische vernietiging en de oorzaken ervan ervaren en waarnemen, en focust op de processen die deze vrouwen hebben bedacht en geïnitieerd om de destructie van de natuur tegen te gaan en stappen te zetten naar een vorm van herstel. Staying Alive richt zich op het besef dat zowel ‘wetenschap’ als ‘ontwikkeling’ (in zijn huidige vormen) beide als patriarchale projecten gezien dienen te worden. Vrouwen vormen voor Shiva de cruciale bron van inzichten en visies om dit verhaal in de toekomst bij te sturen.

Seed Sovereignty, Food Security (2016)

Een recenter werk van Shiva, Seed Sovereignty, Food Security: Women in the Vanguard of the Fight Against GMOs and Corporate Agriculture (2016), biedt een overzicht van de strijd en samenwerking van vrouwen wereldwijd om kleinschalige landbouw en de vrije uitwisseling van zaden te promoten. Landbouw is immers grotendeels overgenomen door machtige multinationals die met pesticiden grootschalige monoculturen verbouwen.

Shiva toont hoe vrouwen – als landbouwers, activisten, wetenschappers en academici – het voortouw nemen in de vormgeving van een nieuw en duurzaam landbouwmodel. Zij willen de onafhankelijkheid van de natuur terugwinnen en zo universele voedselzekerheid bevorderen. De verschillende bijdragen aan het boek zijn onderverdeeld in internationale reflecties op het heersende maar reductionistische economische paradigma, stemmen uit het hoge-inkomenslanden en stemmen uit lage-inkomenslanden. Het totaalbeeld is een vurig pleidooi voor een urgente beperking op industriële monoculturen om de diversifiëring van gewassen te bewaken.

Ecofeminism (1993), samen met Maria Mies

In 1993 publiceert Shiva, samen met de Duitse professor in de sociologie Maria Mies, het boek Ecofeminism. In het boek brengen de twee auteurs standpunten, ervaringen en visies inzake ecofeministische topics samen in de vorm van essays. Mies en Shiva onderzoeken in het boek het effect van kapitalisme op de samenleving. Vanuit verschillende standpunten bekritiseren zij de huidige industriële en kapitalistische maatschappij. Die laatste is volgens hen de achterliggende reden van de dominante mannencultuur, de achtergestelde positie van vrouwen en de wereldwijde milieuproblematiek. Twee verschillende wereldvisies verenigen zich in een analyse van de wereldpolitiek, ecologie en de status van vrouwen. De uitgesproken argumentatie van hun overtuiging is een gedegen introductie tot het ecofeminisme.

Ten tijde van de publicatie wordt het boek aanzien als een belangrijk standaardwerk inzake ecofeminisme. Hoewel het boek geprezen kan worden omdat het evenredig belang hecht aan Mies’ “westerse input” en Shiva’s “input uit het Zuiden”, wordt het boek ook bekritiseerd omdat die standpunten breder benaderd konden worden door bijvoorbeeld meerdere auteurs en dus meerdere perspectieven en specialisaties te betrekken. Daarnaast is een veelvoorkomende kritiek dat het boek  een toekomstvisie ontbreekt. Het boek toont eerder de stand van zaken (anno 1993) dan wat er zou kunnen/moeten gebeuren, en is daardoor al snel verjaard.

Alles komt samen in Navdanya

In 1987 sticht Shiva een eigen beweging die zich toelegt op het promoten van het behoud van biodiversiteit en biologische landbouw. De beweging krijgt de naam Navdanya en wordt in 1991 als NGO geregistreerd. Kernaspect van Navdanya is niet verrassend: (1) de Aarde en (2) vrouwen worden beschouwd als de twee belangrijkste actoren voor de toekomst. Te lang hebben mannen het voor het zeggen gehad, met desastreuze gevolgen voor de mens en de natuur. De NGO streeft een beleid na dat afstapt van de antropocentrische norm en evolueert naar een ecocentrische norm. Vanuit een ecofeministische insteek krijgen vrouwen niet enkel een plek aan de tafel, maar bepalen ze de kaarten van het spel.

De organisatie zelf wordt geleidt door lokale landbouwers. Zo brengt Shiva het belang van biodiversiteit in de landbouw, ecofeminisme, voedselveiligheid en –soevereiniteit samen. Navdanya betekent “negen zaden”, maar ook “nieuw geschenk”. Zaden als de basis voor voedselveiligheid, maar ook voor biodiversiteit, en als geschenk wanneer zaden als vrij te gebruiken gemeenschappelijke goederen worden gezien, los van patenten.

De NGO hielp al boven de honderd zaadbanken oprichten verspreid over heel India. Deze zaadbanken moeten de biologische diversiteit mee in stand houden. Door de specifieke bewaring van zaden die in monoculturen amper nog gezaaid en geoogst worden, vermijdt Navdanya dat deze soorten dreigen te verdwijnen. In de zaadbanken liggen momenteel 600+ soorten rijst, 150+ variaties in tarwe en 100+ andere soorten zaden. Daarnaast leidt de NGO ook mensen over voedselsoevereiniteit en duurzame landbouw, en worden landbouwers bijgestaan in hun proces van omschakeling van op chemicaliën gebaseerde monoculturen naar een biodiversere ecologische aanpak.

In 1995 groeit een internationale tak van Navdanya uit tot een eigen organisatie: Diverse Women for Diversity (DWD). Navdanya en DWD zijn lid van het Terra Madre Slow Food Netwerk dat grassroots actoren en organisaties samenbrengt die zich inzetten voor de productie van kwalitatief en eerlijk voedsel. Terra Madre staat voor “moeder aarde” en erkent opnieuw het agentschap en de rechten van de Aarde en de natuur als actor.

Research center en andere organisaties

In 1982 sticht Vandana Shiva het onafhankelijke onderzoeksinstituut, de Research Foundation for Science, Technology, and Natural Resource Policy (later: Research Foundation for Science, Technology and Ecology). Ze helpt mee organisaties zoals het International Forum on Globalization (IFG) en de World Future Council (WFC) ontstaan.

Shiva is betrokken bij een waslijst aan organisaties en initiatieven, waaronder de International Organization for a Participatory Society, Third World Network, Commission on the Future of Food en Government of India Committees on Organic Farming.

Prijzen en erkenning

In 1993 wordt ze geëerd met de Right Livelihood Award. Deze prijs staat bekend als een “alternatieve nobelprijs”. De prijs "honours and supports those offering practical and exemplary answers to the most urgent challenges facing us today". Tien jaar later wordt ze door Time Magazine een onmiskenbare “milieuheld” genoemd. In 2010 mag Shiva de Sydney Peace Prize in ontvangst nemen. De stichting achter deze prijs looft initiatieven en engagement die zoeken naar vrede via gerechtigheid en middels de praktijk van geweldloosheid.

Shiva komt in verschillende documentaires over biodiversiteit, waterschaarste en voedselveiligheid aan bod als deskundige. In 2021 vormt ze voor het eerst het onderwerp van een docu zelf, in The Seeds of Vandana Shiva.

In de pers:

• ‘Maar die natuur? Dat zijn wij!’ (De Groene Amsterdammer, 01/12/2021)

Meer weten?

• RoSa thema: Ecofeminisme
• RoSa thema: Duurzame ontwikkeling
• Uitgelezen Lente 2019: Ecofeminisme
• RoSa leest: Ecofeminism as Politics: Nature, Marx and the Postmodern - Ariel Salleh
• RoSa leest: Feminist Ecologies. Changing Environments in the Anthropocene - Denise Varney, Peta Tait & Lara Stevens
• RoSa kijkt: Chetna Gala Sinha - "How women in rural India turned courage into capital"

• Dr. Vandana Shiva's Twitter
• Website van Navdanya

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Seed Sovereignty, Food Security: Women in the Vanguard of the Fight against GMOs and Corporate Agriculture / Vandana Shiva, 2016 – RoSa-ex.nr.: FII a/1139
• Ecofeminism: Towards Integrating the Concerns of Women, Poor People, and Nature Into Development / Jytte Nhanenge, 2011 – RoSa-ex.nr.: FII a/1079
• Staying Alive: Women, Ecology and Development / Vandana Shiva, 2010 – RoSa-ex.nr.: FII a/1084
• Ecofeminism / Maria Mies & Vandana Shiva, 2005 – RoSa-ex.nr.: FII a/88
• Vrouwen die de wereld veranderen: gesprekken met Noreena Hertz, Vandana Shiva, Susan George, Naomi Klein en anderen / Jesse Goossens, 2004 – RoSa-ex.nr.: T/807