Denis Mukwege
Congolees gynaecoloog en winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn inzet om seksueel geweld als oorlogswapen een halt toe te roepen
De Congolese gynaecoloog Dr. Denis Mukwege (1955-) staat wereldwijd bekend als dé expert als het gaat over hersteloperaties bij vrouwen die gewelddadig verkracht werden. Door de jaren heen groeit hij daarnaast uit tot een begenadigd en veelgevraagd mensenrechtenactivist. Hij klaagt geweld aan en roept op tot een betere bescherming van de mensenrechten en de democratie. Voor zijn onvermoeibare inzet om het gebruik van seksueel geweld als oorlogswapen een halt toe te roepen, wint hij onder meer de Sakharovprijs (2014) en de Nobelprijs voor de Vrede (2018).
Gebrek aan doeltreffende medische zorg voor vrouwen
Denis Mukwege is geboren in Bukavu op 1 maart 1955 in toenmalig Belgisch Congo, nu de Democratisch Republiek Congo (DRC). Als jonge jongen vergezelt hij zijn vader, een pastoor binnen de lokale Pinksterbeweging, tijdens zijn bezoek aan de zieke leden van de gemeenschap. Dit engagement inspireert Mukwege om later arts te worden. Zijn opleiding geneeskunde volgt hij in Bujumbura aan de Universiteit van Burundi, waar hij zijn diploma behaalt in 1983.
Na zijn afstuderen gaat Mukwege aan de slag in het Lemera ziekenhuis in zijn thuishaven Bukavu. Tijdens de beginjaren van zijn carrière als dokter stelt Mukwege vast dat vooral vrouwelijke patiënten te weinig (specifieke) medische zorg krijgen. Een gevolg daarvan is dat er vaak complicaties optreden tijdens hun bevalling. Daarop besluit Mukwege zich in zijn verdere carrière toe te leggen op gynaecologie en verloskunde. Zijn diploma gynaecologie behaalt hij met een studiebeurs aan de Universiteit van Angers in de Franse stad Rennes.
Een carrière als dokter in Oost-Congo verloopt niet zonder slag of stoot: in 1996 vallen rebellen het ziekenhuis aan, waarbij meer dan dertig mensen, voornamelijk leden van de staf, het leven laten en nog veel meer voor het leven worden verminkt. Uiteindelijk zijn ze in 1999 genoodzaakt het ziekenhuis te sluiten.
Bron foto: Por Claude Truong-Ngoc via Wikimedia Commons
Nergens staat beschreven wat je moet doen met een geslachtsorgaan dat is verminkt
In datzelfde jaar richt Dr. Denis Mukwege iets verderop het Panzi ziekenhuis op. De naam 'Panzi’ is afgeleid van de wijk op de steile heuvel die naast het ziekenhuis ligt. Op dat moment is Mukwege de enige opgeleide gynaecoloog-verloskundige in het land.
Het oorspronkelijke doel van het ziekenhuis is om adequate zorg te voorzien met een specifieke focus op de gezondheid van en zorg voor moeders. De regio wordt echter al jaren verwoest door oorlog en een epidemie van seksueel geweld. De eerste patiënt die Mukwege in het ziekenhuis behandelt is geen vrouw die komt bevallen, maar een slachtoffer van verkrachting met een schotwond in haar schaamstreek. Door de jaren heen wordt duidelijk dat er in het ziekenhuis vooral slachtoffers van dergelijk extreem gewelddadig seksueel geweld worden behandeld. In de woorden van Mukwege:
"Nergens staat beschreven wat je doet met een geslachtsorgaan dat is verminkt. Met patiënten bij wie wapens naar binnen zijn gebracht, messen, glasscherven en brandend plastic."
In de kleine twintig jaar dat het ziekenhuis bestaat zijn er hallucinant veel vrouwen behandeld. Bij de laatste schatting, in 2018, is sprake van iets meer dan vijftigduizend patiënten. Aangezien het geweld in Oost-Congo blijft aanhouden, lijkt dat aantal niet snel te zullen stagneren. In veel gevallen gaat het om meisjes en jonge vrouwen onder de 18 jaar. Eén van de jongste patiënten die in het ziekenhuis werd behandeld ten gevolge van verkrachting was een peuter van nog geen achttien maand oud.
De overgrote meerderheid van de meisjes en vrouwen die in het ziekenhuis terecht komen zijn arm opgegroeid of zijn door de oorlog zo goed als alles kwijtgeraakt. Dure operaties betalen zit er dan ook voor velen van hen niet in. Vrouwen die de operatie niet kunnen betalen, worden in het Panzi ziekenhuis gratis geopereerd. Dat kan, dankzij (internationale) donaties.
Om die financiële middelen te vrijwaren en om de systemische problematiek die zijn vele patiënten treffen onder de aandacht te brengen reist Mukwege naar alle uithoeken van de wereld. Daarnaast is Dr. Mukwege ook nog steeds zelf werkzaam in het ziekenhuis. Hij is er naast gynaecoloog ook medisch directeur.
Veel meer dan enkel geneeskundige zorg
Stilaan groeit bij Mukwege het besef dat het merendeel van zijn patiënten niet enkel geholpen zijn met medische zorg. In geen tijd ontwikkelt het ziekenhuis zich tot veel meer dan enkel een ziekenhuis. De Panzi Foundation wordt geboren. Naast medische en psychologische hulpverlening doen ze ook aan juridische hulpverlening. Sommige vrouwen zijn niet enkel fysiek en psychisch gehavend, ook zijn ze vaak letterlijk alles kwijt: families, inkomen, huizen,... Velen van hen moeten volledig van nul herbeginnen.
Sinds 2011 ondersteunt de Panzi Foundation onder meer een rehabilitatiecentrum in Bukavu waar vrouwen die slachtoffer zijn geworden van seksueel geweld zo'n zes maand lang ondersteund worden door middel van therapie en medische zorg, maar ook door zogenaamde life skills programs zodat ze de nodige handvatten krijgen om hun leven terug op te pikken. Er kunnen zo’n negentig vrouwen tussen achttien en dertig jaar terecht. Sinds de opening zijn er al zo’n 1200 vrouwen "afgestudeerd".
Een tweede besef volgt. Slachtoffers hulp bieden is één - broodnodig - aspect, maar dat alleen zal het probleem van seksueel geweld als oorlogswapen niet uit de wereld helpen. Het voorkomen van seksueel geweld en verkrachting vormt daarom een minstens evengrote prioriteit in Mukwege's pleidooi en takenpakket. Hij is onverschrokken in zijn pogingen om de mensenrechten en zelfstandigheid van vrouwen te vergroten en pleit er fervent voor dat daders van en al diegenen die verantwoordelijk zijn voor seksueel geweld voor de rechter worden gebracht. Iedereen die weg kijkt en niets doet acht hij mee verantwoordelijk. Ook de Congolese regering en de internationale mogendheden moeten er wat dat betreft aan geloven.
Met gevaar voor eigen leven
Zijn kritiek op militaire en politieke leiders in de DRC levert Mukwege in eerste instantie vooral administratieve en fiscale pesterijen, en zelfs doodsbedreigingen op. In oktober 2012 schakelen tegenstanders echter een niveau hoger. Mukwege en zijn gezin worden met geweld aangevallen.
Terwijl zijn familie onder schot wordt gehouden, plegen de aanvallers een moordaanslag op Mukwege zelf. Joseph Bizimana, zijn vriend en tevens bewaker, wordt bij de aanslag gedood. De aanval wordt over het algemeen gelinkt aan de speech die Mukwege een aantal weken ervoor gaf bij de VN waarin hij het zestien jaar durende conflict in Oost-Congo aanklaagt en oproept dat degene die verantwoordelijk zijn voor de gewelddadigheden voor de rechter worden gebracht.
Mukwege is - naast een korte periode van asiel in België na de aanslag - altijd in Oost-Congo blijven wonen, ondanks het geweld en de "pesterijen". Ook tijdens zijn periode in België geeft hij aan zo snel mogelijk naar zijn thuis te willen terugkeren. Dat doet hij uiteindelijk ook, maar niet meer naar zijn oude huis. Mukwege verhuist met z’n gezin naar een woning pal naast het ziekenhuis, met de noodzakelijke bescherming van blauwhelmen vlak voor de deur. Het is een toegeving. Hij weigert het gebied definitief te verlaten, maar beseft ook dat hij en zijn familie een te groot gevaar lopen in een huis verder afgelegen én zonder bewaking. Het gaat ook niet langer enkel om hem, hij is de woordvoerder van een groep mensenrechtenactivisten en medisch personeel waarnaar amper geluisterd wordt, ook daar moet hij aan denken.
Niet enkel een probleem in Oost-Congo
Naast de Panzi Foundation is er tegenwoordig ook de Dr. Denis Mukwege Foundation. Waar het doel van de Panzi Foundation in eerste instantie de hulp aan slachtoffers is, is het doel van de Mukwege Foundation het gebruik van verkrachting als oorlogswapen een halt toe te roepen. De werking van de Panzi Foundation focust zich daarnaast vooral op Oost-Congo, terwijl de Mukwege Foundation wereldwijd actief is. De holistische blik op zorg voor slachtoffers en overlevers van seksueel geweld die in het Panzi ziekenhuis centraal staat, kent hier een internationale vertaling.
De organisatie zet voornamelijk in op advocacy en campagnes op internationaal niveau om systemische verandering teweeg te brengen. Daarnaast ondersteunen ze wereldwijd nationale programma's om op concrete en toepasselijke manieren zaden van transformatieve verandering binnen specifieke gemeenschappen te planten. De stem en inbreng van slachtoffers en overlevers van seksueel geweld liggen aan de basis van alles wat de organisatie doet.
De Mukwege Foundation werkt nauw samen met de Panzi Foundation en diens partnerorganisaties. Een groot deel van de fondsenwerving van de Mukwege Foundation komt bij het Panzi ziekenhuis terecht.
Nobelprijs voor de Vrede
Mukwege's overtuigende en dwingende pleidooi tegen seksueel geweld en meer specifiek het gebruik ervan als oorlogswapen wordt meermaals bekroond. Zo ontvangt Mukwege onder meer de internationale Koning Boudewijnprijs voor ontwikkelingssamenwerking, de Mensenrechtenprijs van de Verenigde Naties, de Olaf Palme-prijs en de Sacharovprijs van het Europees Parlement. Hij heeft ook een eredoctoraat aan de UCL in Louvain-la-Neuve en de Universiteit van Antwerpen op zak.
Hoogtepunt inzake erkenning volgt in 2018, wanneer hij, samen met de Jezidische mensenrechtenactiviste Nadia Murad, de Nobelprijs voor de Vrede krijgt voor "hun inspanningen om een einde te maken aan het gebruik van seksueel geweld als wapen van oorlog en gewapend conflict".
Dr. Mukwege zit momenteel ook in de adviescommissie voor de internationale campagne om verkrachting en gendergerelateerd geweld in conflicten te stoppen.
In de pers:
- De Morgen sprak Nobelprijswinnaar Denis Mukwege: ‘Ook bij jullie steeg femicide tijdens de pandemie’ (De Morgen, 27/10/2021)
- Het enige dat niet is veranderd, is het onophoudelijke geweld tegen Congolese vrouwen (De Volkskrant, 26/10/2021)
- Dr Denis Mukwege : « Je me sens petit face au courage des femmes » (Le Monde+, 17/10/2021)
- Denis Mukwege : « Il faut une convention internationale pour éliminer l’usage du viol comme arme de guerre » (Le Monde+, 30/06/2021)
- Dit is het heroïsche werk waarvoor Denis Mukwege de Nobelprijs krijgt (De Volkskrant, 09/12/2018)
- Nobel Peace Prize for anti-rape activists Nadia Murad and Denis Mukwege (Dhaka Tribune, 05/10/2018)
Meer weten?
- RoSa thema: Seksueel geweld
- Pers:pectief 03/06/2021: Systematische verkrachting als oorlogswapen