21.03 | Etnisch profileren

RoSa vzw belicht elke twee weken een specifiek gendergerelateerd thema of bespreekt de genderdimensie van een actueel of onderbelicht onderwerp. Deze week werpen we onze blik op etnisch profileren, en specifiek hoe voornamelijk jonge mannen van kleur slachtoffer worden van deze vorm van discriminatie.

Gepubliceerd op 21/03/2024

Volgens mensenrechtenorganisaties als Amnesty International en organisaties uit het maatschappelijk middenveld zoals Kif Kif en Stop Etnisch Profileren leeft er bij Belgische beleidsmakers, justitie en politie weinig bezorgdheid over etnisch profileren en wordt onvoldoende initiatief ondernomen om de praktijk te voorkomen en bestrijden. Nochtans dringen internationale mensenrechtenorganen zoals het VN-Comité tegen Rassendiscriminatie (CERD) al jaren aan dat België concrete acties onderneemt om het probleem van etnisch profileren aan te pakken. Ook de Belgische Black Lives Matters beweging bracht etnisch profileren en politiegeweld tegen mensen van kleur opnieuw op de politieke agenda. Wat houdt etnisch profileren precies in, wat kan er tegen gedaan worden, en wat is de impact van deze politiepraktijk, vooral op jonge mannen van kleur?

"The ECRI expresses its concerns about reports that cases of racial profiling have become more widespread, particularly in the context of measures to combat irregular immigration." VN-Comité tegen Rassendiscrimiantie, ECRI report on Belgium (18/03/2023)

‘Professioneel profileren’ versus ‘etnisch profileren’

Er bestaat heel wat verwarring over wat etnisch profileren precies inhoudt en hoe het verschilt van wettige of professionele vormen van profileren. Professioneel profileren is een rechtmatig opsporingsmiddel in het bestrijden van criminaliteit en is gebaseerd op individueel gedrag, onbevooroordeelde informatie en objectief bewijs. Politieonderzoek mag zich niet laten leiden door vooroordelen, maar door specifieke, feitelijke criteria. In haar onderzoeksrapport over etnisch profileren stelt Amnesty International dat persoonskenmerken wel degelijk gebruikt kunnen worden bij het opsporen van een persoon. Zo kan de politie een daderprofiel opstellen wanneer ze bijvoorbeeld betrouwbare informatie heeft dat de dader van een misdrijf een blauwe jas en een jeansbroek draagt, 1m80 groot is en een zwarte huidskleur heeft.

We spreken daarentegen van etnisch profileren wanneer politieacties aangestuurd worden door verdenkingen louter en alleen op basis van huidskleur, religie, taal of nationaliteit. Er is in dat geval geen feitelijke aanleiding die de politieactie rechtvaardigt. Etnisch profileren is een vorm van discriminatie aangezien het ontbreekt aan objectieve of redelijke rechtvaardiging en de profilering gebaseerd is op negatieve stereotypen of veronderstellingen over etnische minderheidsgroepen. Etnisch profileren is het meest zichtbaar in beslissingen van politie -en veiligheidsdiensten om personen te controleren, te surveilleren, te fouilleren, te ondervragen of soms te arresteren. We spreken ook van etnisch profileren wanneer op basis van een daderbeschrijving een groot aantal mensen onder politietoezicht komt te staan voor geen andere reden dan hun gedeelde etniciteit met de vermoedelijke dader.

“Om een voorbeeld te geven: je kunt perfect zeggen dat je op zoek bent naar een bruine man met een rode broek, een zwart T-shirt, lang haar en een bril. Maar zeg je dat je een bruine man zoekt en ga je vervolgens alle bruine mannen controleren, dan kan dat niet. De daderbeschrijving moet meer inhouden dan enkel etniciteit, taal of religie.”Yassine Boubout, mensenrechtenactivist en politiegeweld-expert, in De Morgen (10/07/2021)

Vooral jongeren van kleur worden slachtoffer van deze praktijk. In juli 2023 bericht Bruzz dat de Brusselse politie meer dan 200 preventieve aanhoudingen verrichtte uit vrees voor het overwaaien van de rellen in Frankrijk. Zo werden op het Muntplein een vijftigtal jongeren, vooral minderjarige jongens van kleur, omcirkeld, gearresteerd en met tie-wraps om hun polsen naar het politiecommissariaat gebracht. Etnisch profileren laat zich niet enkel voelen in hardhandige arrestaties, maar ook in systematische identiteitscontroles. Zo berichtte Het Nieuwsblad dat, na vechtpartijen in het recreatiedomein Blaarmeersen in de zomer van 2021, de politie systematisch Brusselse jongeren viseerde die in het station van Gent-Sint-Pieters aankwamen.

De individuele en maatschappelijke gevolgen van etnisch profileren zijn verreikend. In een studie van het Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten beschrijven slachtoffers hun ervaringen als “beangstigend, vernederend en zelfs traumatisch”. Etnisch profileren stigmatiseert hele bevolkingsgroepen en draagt bij aan de oververtegenwoordiging van personen van kleur in het strafrechtelijk systeem. Ook de legitimiteit en doeltreffendheid van de politie lijdt onder etnisch profileren. Slachtoffers ontwikkelen namelijk een negatief beeld over de politie. Deze vertrouwensbreuk belemmert politiewerk. Etnisch profileren is ten slotte inefficiënt omdat politiemiddelen worden ingezet met focus op een bepaalde groep, waardoor een blinde vlek ontstaat voor andere groepen zonder objectieve redenen.

Etnisch profileren in België

Het ontbreekt niet aan getuigenissen, onderzoeksrapporten en nieuwsartikelen over etnisch profileren in België. Onderzoek toont aan dat ook politieambtenaren zich ervan bewust zijn dat ze terugvallen op negatieve stereotyperingen over bepaalde etnische minderheidsgroepen. Toch zijn we grotendeels overgeleverd aan anekdotisch bewijs omdat politiezones geen data en statistieken verzamelen over identiteitscontroles. Zo is de politie bij identiteitscontroles niet verplicht om te melden wie wordt gecontroleerd, waarom en wat het resultaat is van de controle. Evenmin bestaan er gegevens over hoeveel identiteitscontroles bij welke bevolkingsgroepen worden uitgevoerd. Bij gebrek aan cijfermateriaal blijft het moeilijk om het probleem te identificeren en te onderzoeken en zo nodig politiepraktijken bij te sturen. In een opiniestuk in Samenleving & Politiek verduidelijkt Amnesty International nochtans dat een registratieplicht kan leiden tot “meer bewustwording over de redenen voor een controle, tot verhoogde effectiviteit van politiewerk, minder straffeloosheid [en] een betere dataverzameling over etnisch profileren”.

België heeft bovendien geen wettelijk kader om etnisch profileren te verhelpen. De Wet op het Politieambt bepaalt dat “redelijke gronden” volstaan voor een identiteitscontrole. Gedetailleerde richtlijnen en regels over wat deze “redelijke gronden” inhouden ontbreken echter en toezicht is nagenoeg onbestaand. In de praktijk volgen politieagenten hun eigen interpretatie of zelfs buikgevoel in de beslissing om al dan niet een controle uit te voeren en vallen daardoor mogelijk terug op negatieve stereotypen en vooroordelen. Zoals een anonieme Belgische politie-inspecteur liet optekenen in het rapport van Amnesty International: “Vooroordelen kunnen ons leven redden in ons beroep. Op dit moment zegt mijn intuïtie, mijn statistiek: Handtasdief? Marokkaan. Zatlap? Oostblokker. Drugsdealer? Marokkaan. Kloppen die statistieken? Ik ga af op ervaring.” Omdat zowel impliciete vooroordelen als openlijk racisme politieacties kunnen vormen, pleit het platform Stop Etnisch Profileren voor het opnemen van een expliciet verbod op etnisch profileren in de Wet op het Politieambt en het aanbieden van richtlijnen en training aan politieagenten. Zo’n expliciet verbod erkent niet alleen de ernst van het probleem, maar dwingt de wetgever ook om etnisch profileren te definiëren.

"Uit het onderzoek van Amnesty International bleek bovendien dat sommige politiefunctionarissen etnisch profileren als aanvaardbaar beschouwen en zelfs als een noodzakelijk instrument voor politiewerk zien. Door een expliciet verbod op te nemen in de wet, wordt het ontegensprekelijk dat etnisch profileren niet kan. Dat leidt op zijn beurt dan weer tot minder straffeloosheid." Amnesty International Vlaanderen (Samenleving & Politiek, 22/08/2023)

De registratieplicht van identiteitscontroles en de opname van zo’n verbod op etnisch profileren in de Wet op het Politieambt lijken anno 2024 nog ver weg. Een eerder wetsvoorstel van Ecolo en Groen in 2021 haalde het niet. In juli 2023 liet Minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (CD&V) optekenen dat het politiekorps niet kampt met een “structureel probleem”, maar met een perceptieprobleem: “Het gevoel bestaat wel bij jongeren dat de politie in bepaalde omstandigheden sneller naar hen kijkt.” Om een antwoord te bieden aan het wantrouwen bij de bevolking, in het bijzonder jongeren, verspreidde Minister Verlinden een omzendbrief die politiezones aanspoort om open en transparant uit te leggen waarom de identiteitscontrole plaatsvindt.

Etnisch profileren bij jongens en mannen van kleur

Onderzoek benadrukt het belang van de wisselwerking tussen etniciteit, gender en leeftijd in politieacties. Ook praktijken van etnisch profileren worden sterk bepaald door individuele identiteitskenmerken. Hoewel data ontbreken in België, toont onderzoek in andere landen aan dat zowel mannen en vrouwen, jongeren en volwassenen, als witte personen en personen van kleur verschillend behandeld worden door de politie. Ongeacht hun etniciteit focust de politie hoofdzakelijk op mannen en jongens en controleert zij hen vaker dan vrouwen en meisjes. Jongeren tussen 15 en 25 jaar oud worden dan weer vaker verdacht van criminaliteit en overlast, en worden dus vaker staande gehouden door de politie in vergelijking met andere leeftijdsgroepen. Daarenboven worden, in vergelijking met hun witte tegenhangers, mannen en jongens van kleur doorgaans vaker gezien als verdacht, bedreigend, gewelddadig of gevaarlijk en worden ze vaker onderworpen aan systematische politiecontroles.

“Het valt niet te ontkennen dat er etnische stereotypen zijn die ertoe leiden dat sommige groepen meer gecontroleerd worden. Maar ik denk dat we de term moeten veranderen naar ‘discriminerend profileren’. Omdat er naast etniciteit, ook een link is met gender en leeftijd. Ook uit internationaal onderzoek blijkt dat de politie vaker jongens met een migratieachtergrond tussen pakweg 15 en 30 jaar controleert.” Inès Saudelli, criminoloog en auteur van ‘Mag ik uw identiteitskaart zien? Een kwalitatief onderzoek naar identiteitscontroles uitgevoerd door de Belgische lokale politie’ De Morgen (26/04/2021)

Vluchtelingen en migranten vormen een bijzonder kwetsbare groep voor etnisch profileren. Vooral jonge mannen die geen noodopvang vinden en hun tijd noodgedwongen op straat doorbrengen zijn eenvoudig herkenbaar en komen sneller in het vizier van de politie. Zo voerde Dokters van de Wereld in 2018 een onderzoek naar politieacties tegen mensen zonder papieren in het Brusselse Maximiliaanpark in de omgeving van het Noordstation. De NGO toonde aan dat bijna 60 procent van de geïnterviewde mannen en jongens wordt geconfronteerd met buitensporig fysiek en psychologisch geweld (naaktfouilleringen, vernederingen, martelingen, etc.) zowel als afpersing of diefstal door de politie. 1 op 3 van deze slachtoffers is bovendien minderjarig.

In de pers:

France faces court action over widespread use of racial profiling (The Guardian, 29/09/2023)
Verbied etnisch profileren in de Wet op het Politieambt (Samenleving & Politiek, 22/08/2023)
Police brutality and racial profiling in Brussels (The Brussels Times, 16/04/2020)
How Racial Profiling Goes Unchecked in Immigration Enforcement (Pro Publica, 08/06/2018)
Verenigde Naties bezorgd om racisme en geweld bij Belgische politie (De Standaard, 03/05/2021)
Nieuwe richtlijnen van minister Verlinden moeten discriminatie bij politiecontroles tegengaan (De Morgen, 07/06/2023)
Etnisch profileren door de politie: ‘Alleen als je binnen blijft, controleren we je niet meer’ (Knack+, 19/03/2021)

Meer weten?

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

Invisible No More: Police Violence Against Black Women and Women of Color / Andrea J. Ritchie, 2017

Policing the Black Man: Arrest, Prosecution, and Imprisonment / Angela J. Davis (red.), 2018

Black Masculinity and the Cinema of Policing / Jared Sexton, 2017

White Tears/Brown Scars: How White Feminism Betrays Women of Color / Ruby Hamad, 2020

Policing the Black Man: Arrest, Prosecution, and Imprisonment / Angela J. Davis (red.), 2018 - RoSa-ex.nr.: FI c/82
Invisible No More: Police Violence Against Black Women and Women of Color / Andrea J. Ritchie, 2017 - RoSa-ex.nr.: FI b/261
Black Masculinity and the Cinema of Policing / Jared Sexton, 2017 - RoSa-ex.nr.: GIV2 a/790
Mag ik uw identiteitskaart zien? Een kwalitatief onderzoek naar identiteitscontroles uitgevoerd door de Belgische lokale politie / Inès Saudelli, 2021- digitaal beschikbaar
Je weet nooit met mensen zoals jij. Politiebeleid ter preventie van etnisch profileren in België / Amnesty International, 2018 - digitaal beschikbaar
Politiegeweld tegen vluchtelingen en migranten onderweg in België. Een kwantitatief en kwalitatief onderzoek / Dokters van de Wereld, 2018 - digitaal beschikbaar

Bron afbeelding: Pixabay

21.03 | Etnisch profileren