Artemisia Gentileschi

De Italiaanse barokschilder Artemisia Gentileschi Lomi (1593 - 1652) wordt beschouwd als één van de voornaamste opvolgers van barokmeester Caravaggio. Ze heeft zich dan ook sterk door zijn werk laten inspireren. Al op haar zeventiende maakt ze haar eerste meesterwerk. Gentileschi ontwikkelt zich tot een kunstenares met internationale belangstelling in een periode waarin het niet evident was dat vrouwen een carrière als schilder uitbouwen. Bovendien is ze het eerste vrouwelijke lid van de Accademia di Arte del Disegno in Firenze en werkt ze aan prestigieuze hoven in Groot-Brittannië, Napels en Rome. Toch duurt het een hele tijd voor Gentileschi’s naam in de annalen van de kunstgeschiedenis wordt opgenomen. Niet alleen omdat ze een vrouw is, maar ook door de “twijfelachtige reputatie” die ze krijgt nadat zij en haar vader in de beginjaren van haar schilderscarrière een verkrachtingszaak beginnen tegen haar eerste leermeester. Vanwege de symboliek omtrent seksueel geweld in haar werk staat Gentileschi bekend als een feministisch kunsticoon.

Bron foto: WikiCommons

Levensloop

Artemisia Gentileschi wordt geboren in Rome op 8 juli 1593 als oudste dochter van schilder Orazio Gentileschi en Prudenzia di Ottaviano Montoni. Ze maakt al heel vroeg kennis met het métier van het schilderen in het atelier van haar vader. Daar wordt ze samen met haar broers aan het werk gezet. Al snel wordt duidelijk dat ze meer talent heeft dan haar twee broers. Wanneer ze amper zeventien is, schildert ze één van haar bekendste werken: Susanna en de Oudsten. In dit schilderij is te zien hoe de vrome en mooie Susanna tijdens het baden wordt lastiggevallen door twee oude rechters. Het paneel vormt een onweerlegbaar bewijs van haar meesterschap, maar doet kunsthistorici doorheen de geschiedenis ook sterk twijfelen aan haar auteurschap. Heel wat kunstkenners opperen daarnaast de mogelijkheid dat het werk een autobiografische inslag zou hebben: een jaar nadat ze dit werk schildert, daagt haar vader haar leermeester Agostino Tassi voor de rechter omdat die Artemisia verkracht heeft.

Controversiële rechtszaak

Tassi wordt Artemisia’s leermeester en vertrouwenspersoon, maar maakt ernstig misbruik van haar. Hij belooft met haar te trouwen om haar eer te herstellen, maar wanneer hij daaraan verzaakt, daagt Gentileschi’s vader hem voor de rechtbank. Dat kan hij enkel doen omdat Artemisia maagd is ten tijde van de feiten: volgens de wet is een maagd haar vaders bezit. Zijn “bezit” is door Tassi beschadigd, iets wat in haar nadeel kan spelen bij het zoeken naar een geschikte partner.

De rechtszaak loopt allesbehalve in Artemisia’s voordeel. Ze moet ongeloof en veroordeling doorstaan om te bewijzen dat ze verkracht is door Tassi. Zelfs foltering hoort bij de ondervragingstechnieken. Juristen martelen Artemisia door koorden rond haar vingers te binden en aan te spannen, een aanpak die destijds bekend stond als de sibille-techniek.

Bron foto: WikiCommons

Artistieke carrière

Na de rechtszaak (die de vader van Gentileschi wint) huwt Artemisia met Pierantonio Stiattesi, een bescheiden kunstenaar uit Firenze. Het echtpaar reist rond in Europa, waar Artemisia het tot succesvol hofschilder schopt, met opdrachten voor i Medici en Karel de Eerste van Engeland. Het huwelijk wordt bezegeld met een dochter die de naam Prudentia krijgt. Helaas sterft het kind op haar twaalfde. Doorheen haar leven onderhoudt Artemisia goede contacten met invloedrijke figuren uit die periode: Cosimo de’Medici, Christine van Lotharingen, Galileo Galilei en de neef van Michelangelo. Door de financiële excessen van haar man komt het koppel in geldproblemen, waardoor zij genoodzaakt is om zonder Stiattesi naar Rome terug te keren.

Omdat de zoektocht naar opdrachten in Rome minder vlot verloopt dan verwacht, verhuist Artemisia in de jaren dertig naar Napels. Niet veel later volgt ze haar vader naar Engeland, waar hij hofschilder is aan het hof van Karel de Eerste van Engeland. De Engelse vorst is een fervent kunstverzamelaar en raakt gefascineerd door Artemisia. Als haar vader in 1639 sterft, heeft de kunstenares Groot-Brittannië al verlaten. Wat ze in de periode na het overlijden van haar vader precies doet, is niet duidelijk. Kunsthistorici weten dankzij Gentileschi’s correspondentie dat ze in 1649 in Napels vertoeft, waar ze in een brief aan één van haar mentors laat weten dat ze nog steeds schildert. Hoe Gentileschi om het leven komt, is onbekend. Sinds haar overlijden in 1653 raakt de kunstenares al gauw in de vergetelheid.

Bekendheid

Ook in het werk Judith Onthoofdt Holofernes zet Artemisia een bijbels aspect volledig naar haar hand: terwijl andere schilders Judith afbeelden als een braaf en onwetend dienstmeisje, schildert Artemisia haar als een sterke vrouw, die vastberaden het hoofd van Holofernes afsnijdt met de steun van een andere vrouw. Ze houdt haar taferelen realistisch (realistischer dan het werk van haar vader of dat van Caravaggio): om Holofernes te kunnen onthoofden, heb je ongetwijfeld twee volwassen vrouwen nodig. Ook geeft ze haar kunst een feministische inslag door precies twee sterke vrouwen af te beelden. Haar werk symboliseert vrouwelijke kracht en een strijd tegen de (artistieke) autoriteit en het patriarchaat. Eén van de belangrijkste terugkerende elementen in Artemisia’s werk zijn de handen: handen van tragische of mythische ijzersterke vrouwelijke personages, die koortsachtig het heft van een mes omklemmen of iemand proberen af te weren.

Bron foto: WikiCommons

Italiaans kunstcriticus Roberto Longhi bestudeerde Artemisia’s werken en constateerde dat in 94% van alle 49 werken van haar hand een vrouw de actieve hoofdrol speelt, in plaats van afgebeeld te worden als een lustobject. In een kunstlandschap waar mannen nog het vaakst hoge ogen gooien, is Artemisia’s werk dus een welkome frisse vrouwelijke wind.

Ondanks het feit dat Artemisia Gentileschi weinig bestudeerd en gedocumenteerd is, kan ze als een spilfiguur van de Italiaanse schilderkunst in de zestiende en de zeventiende eeuw beschouwd worden en moet ze niet onderdoen voor de grote mannelijke meesters. Haar werken werden reeds tentoongesteld in het Uffizi-museum in Firenze, het Nationale Museum van Hongarije en in het Metropolitan Museum of Art in New York.

In de pers:

• Expo: de girl power van Artemisia Gentileschi herontdekt in Londen (Knack, 30/09/2020)
• Door misbruik getekend: de schilderijen van Artemisia Gentileschi (Kunstvensters, 31/01/2019)
• Artemisia Gentileschi 350 jaar na haar dood een hype in Amerika (De Morgen, 21/02/2002)
• In de Kunst: Heleen Debruyne graaft in leven en werk van Artemisia Gentileschi (Genderklik.be, 2018)
• National Gallery buys Artemisia Gentileschi masterpiece for £3.6m (The Guardian, 06/07/2018)
• Why Baroque Master Artemisia Gentilschi Painted Fierce, Assertive Women (Artsy, 08/06/2018)

Meer lezen?

• RoSa thema: Cultuur
• RoSa thema: Seksueel geweld

Aangeraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Differencing the canon: feminist desire and the writing of art’s histories / Griselda Pollock, 1999 – RoSa-ex.nr.: GIV2 a/283
• The Artemisia files: Artemisia Gentileschi for feminists and other thinking people / Mieke Bal, 2005 – RoSa-ex.nr.: GIV2 a/495
• Artemisia, een vrouw / Rauda Jamis, 1998 – RoSa-ex.nr.: T/505
• Artemisia Gentileschi and the authority of art: critical reading and catalogue raisonné / R. Ward Bissel, 1999 – RoSa-ex.nr.: GIV2 a/269