Bernardine Evaristo

De Britse Bernardine Evaristo (1959-) is een literaire maker van vele talenten die geen gelegenheid voorbij laat gaan om haar kennis en ervaring te delen met anderen. Haar literaire creaties en projecten hebben één gemene deler: (stereotypen doorbreken over) de Afrikaanse diaspora. Daarnaast zijn thema’s zoals intersectionaliteit, klasse, ras/etniciteit, geslacht, gendergelijkheid, feminisme, politiek, het patriarchaat en seksualiteit niet weg te denken uit haar werk. 

Evaristo kaart door middel van haar publicaties, maar ook daarnaast, de gebrekkige erkenning en ongelijke waardering voor vrouwen van kleur aan, en meer specifiek hekelt ze die realiteit voor vrouwelijke literaire makers van kleur. Het is dan ook niet geheel verbazingwekkend dat net zij de eerste zwarte vrouw alsook eerste zwarte Brit is die tot winnaar van de prestigieuze Booker Prize wordt uitgeroepen.

2019: eerste zwarte vrouw die de Booker Prize wint

Bernardine Evaristo’s moment van glorie is, helaas, ook meteen een toonbeeld van net datgene wat ze al haar hele (literaire) carrière aankaart, namelijk de onzichtbaarheid, onderbelichtheid en het gebrek aan (gelijkwaardige) erkenning voor zwarte vrouwen - en breder, vrouwen van kleur -  in de literaire wereld. 

We spreken van het jaar 2019. De Booker Prize is een gerenommeerde Britse literaire prijs die sinds 1969 wordt uitgereikt voor de beste roman geschreven in de Engelse taal (voor boeken gepubliceerd in het Verenigd Koninkrijk en Ierland). De Booker Prize wordt beschouwd als de meest prestigieuze literaire prijs wat betreft Engelstalige literatuur. De winnaar van de prijs krijgt niet enkel een ongekende boost aan internationale publiciteit, maar ook een bedrag van £50.000 (zo’n 58.000 euro). 

Wanneer Evaristo in 2019 tot winnaar van de gegeerde prijs wordt uitgeroepen voor haar roman Girl, Woman, Other (2019) is dit een historisch moment. Evariso is de eerste zwarte vrouw, en de eerste zwarte Britse auteur, die de prijs in ontvangst mag nemen in het vijftigjarige bestaan van de prijs. De jury noemt haar boek "a must-read about modern Britain and womanhood". Een moment dat een mijlpaal zou moeten betekenen voor een sector op zoek naar bredere inclusie en erkenning van diversiteit wordt echter een toonbeeld van waar het in de sector aan ontbreekt.

Bron foto: Acthom123, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons

2019 vormt namelijk niet enkel het eerste jaar dat een zwarte vrouw de prijs in ontvangst mag nemen, het is ook het eerste - en tot nu toe enige - jaar waarin de eerste plek gedeeld wordt door twee auteurs. Evaristo deelt haar overwinning met niemand minder dan literair icoon Margaret Atwood en haar boek The Testaments (2019). Internationale publiciteit delen, tot daar aan toe, maar als eerste zwarte vrouw een wit bastion doorbreken en het prijzengeld dat jouw richting uit komt dus gehalveerd zien, dat is niet meteen het baanbrekende inclusieverhaal dat eigenlijk an sich al long overdue was (met alle liefde en respect voor Atwood). 

Sana Goyal, de Britse literatuur critica en redacteur bij Wasafiri magazine, een driemaandelijks Brits literair tijdschrift dat zich focust op internationaal schrijven door zowel lezers als schrijvers aan te moedigen om via taal de wereld rond te reizen, somt de verontwaardiging misschien nog het best samen: “The case is less about Atwood being undeserving, and more about wholly and fully rewarding, validating, and celebrating the first black (British) woman to win the Booker Prize for ‘fiction at its finest’”.

Naast de controverse die er komt omdat de prijs aan twee auteurs wordt toegekend, is er ook de manier waarop nadien over de overwinning van beide auteurs gesproken wordt. Het gebrek aan erkenning voor Evaristo en haar literaire werk (en bijgevolg voor zwarte vrouwelijke literaire makers in het algemeen) is voelbaar. De live uitgezonden woorden van een BBC-reporter vatten het gebrek aan erkenning pijnlijk samen:  “Now, this is a bit different from the Booker prize earlier in the year where the judges couldn’t make up their minds, so they gave it to Margaret Atwood and another author, who shared the prize between them,”, waarop ‘die andere auteur' Evaristo op Twitter zelf de nagel op de kop slaat:

Evaristo krijgt gelukkig bijval van heel wat collega-literaire makers. De Amerikaanse auteur en activist Winnie M Li mag zich in 2019 de winnaar noemen van de Not the Booker Prize. Die prijs werd door de Britse krant The Guardian in het leven geroepen als tegenhanger van de Booker Prize in een poging de lezers mee(r) zeggenschap te geven bij de keuze van ‘het beste boek van het jaar’ (bij de Booker Prize wordt de keuze gemaakt door een jury van literair experts). Winne M Li vocaliseert de verontwaardiging van heel wat vrouwelijke auteurs van kleur en eiste een publieke verontschuldiging voor Evaristo die, in de ogen van Li “... has been a champion for ‘Othered’ writers for decades & a serious acknowledgment of how much this mistake of yours says about media erasures & public recognition”.

Bernardine Evaristo, de auteur

Bernardine Evaristo is afkomstig uit Oost-Londen (geboren in Eltham en opgegroeid in Woolwich) en ziet het leven onder de naam Bernardine Anne Mobolaji Evaristo. Ze heeft Britse, Ierse en Duitse roots langs de kant van haar moeder en Nigeriaanse langs de kant van haar vader. In het secundair onderwijs raakt ze betrokken bij het lokale theatergezelschap, een ervaring die haar, naar eigen zeggen, meteen deed beseffen: dit is het voor mij. Na het secundair onderwijs volgt ze dan ook een opleiding aan het Londense Rose Bruford College of Speech and Drama, waar ze afstudeert in 1982. 

In alle artistieke engagementen die Evaristo aangaat, staat inclusie en het wegwerken van drempels centraal. Zo sticht ze meteen na haar afstuderen mee het Theatre of Black Women (1982-1988), het eerste Britse theatergezelschap gerund door en voor zwarte vrouwen. In de jaren die volgen staat ze mee aan het roer van zowel de eerste Black British Writing Conference alsook de eerste Black British Theater Conference. Later behaalt Bernardine Evaristo ook nog een doctoraat in Creatief Schrijven aan het aan de Universiteit van Londen geaffilieerde Goldsmiths College.

Evaristo’s eerste boek verschijnt in 1994. In haar literaire werken gebruikt ze verschillende vormen en narratieve perspectieven. Ze schrijft zowel poëzie als proza, zowel fictie als non-fictie. We pikken er voor dit portret haar drie meest recente eigen publicaties uit om duiding te geven bij Evaristo als feminitisch en geëngageerd auteur.

Girl, Woman, Other (2019)

Girl, Woman, Other (2019), het boek waar Evaristo haar Booker Prize-succes mee behaalt, is de achtste roman van de hand van de auteur. Het boek werd in 2020 naar het Nederlands vertaalt en uitgebracht als Meisje, vrouw, anders. De roman is een polyfonische, of meerstemmige, roman. Het verhaal wordt verteld vanuit de stemmen van twaalf verschillende hoofdpersonages, waarvan de meerderheid zich als zwarte vrouw identficeert. Intersectionaliteit neemt een belangrijke plaats in in het boek, naast thema’s zoals racisme, seksisme, gendergelijkheid en feminisme. Op de vraag waarom ze dit boek neerpende, antwoordt Evaristo: “we black British women know that if we don’t write ourselves into literature, no one else will”.

Met het boek valt Evaristo niet enkel in de prijzen bij de Booker Prize. Girl,Woman, Other wint ook Fiction Book of the Year op de 2020 British Book Awards. Het boek levert Evaristo op diezelfde prijsuitreiking ook de prijs voor auteur van het jaar op.

Ook de Indie Book Award voor fictie mag mee op de prijzenkast. Tot slot groeit Girl, Woman, Other uit tot een Sunday Times bestseller: het boek prijkt vijf weken lang op nummer één bij de best verkochte paperback fictieboeken. Evaristo is de eerste vrouw van kleur die deze mijlpaal haalt. Uiteindelijk zal het boek meer dan 44 weken in de top tien blijven.

Manifesto: On Never Giving Up (2021)

In 2021 publiceert Evaristo haar eerste non-fictiewerk, Manifesto. Het boek geldt als haar memoires en gaat dieper in op zowel de persoonlijke weg die ze afliep om te staan waar ze nu staat als ook op haar literaire werken. Tot slot wordt ook het kader waarbinnen ze opgroeit en uitgroeit tot auteur niet vergeten: hoe was en is het om een zwarte vrouwelijke literaire maker te zijn in de Britse en internationale context? Vanuit de analyse van haar eigen realiteit en ervaringen krijgt het boek vorm als een manifest voor creativiteit, doorzetting en activisme.

Feminism (Look Again Series) (2022)

2023 bracht ons Evaristo’s tweede non-fictiewerk. In het boek Look Again: Feminism realiseert de auteur een overzicht van hoe gekleurde vrouwen gerepresenteerd zijn en worden in de Britse kunst. De publicatie geldt als onderdeel van een literaire reeks die gepaard gaat met een grote vernieuwing van de galerijen in het Tate Britain, een kunstgalerij in Londen die als verzameling van ‘de Britse Kunst’ dienstdoet. 

In de aanloop naar de vernieuwde indeling van het museum (2023) zal het Tate museum twaalf literaire makers aan het woord laten over verschillende onderwerpen. Naast Evaristo haar feministische blik nemen andere makers bijvoorbeeld ook de noties gender(identiteit) (Travis Alabanza), klasse (Nathalie Ola) en imperium (Afua Hirsch) onder de loep. Doel is om ongelijkheden en drempels bloot te leggen en hier in de vernieuwde indeling aandachtig(er) voor te zijn. 

Mentorschap & onderwijs

Evaristo is niet enkel literaire maker. Ze gebruikt haar talenten, ervaringen en stem ook om nieuwe generaties literaire makers te begeleiden en klaar te stomen. Momenteel is ze vanuit die insteek actief als professor Creatief Schrijven aan Brunel University in Londen.

In het academiejaar 2023-2024 treedt Evaristo evenzeer op als literaire mentor binnen het Rolex Mentor & Protege Arts Initiative, waarbinnen vijf internationale grootheden elk een verschillende kunstvorm vertegenwoordigen en daarbij een mentee begeleiden. Evaristo werd in het programma gekoppeld aan de Ghanese romanschrijver, Ayesha Harruna Attah, met wie Evaristo een toewijding deelt om via literair werk misvattingen en stereotypen rond het Afrikaanse continent en de diaspora uit te dagen.

Al sinds het begin van haar literaire loopbaan zet Evaristo zich via diverse initiatieven in als activist en pleitbezorger voor grotere inclusie van artiesten en literaire makers van kleur. Heel concreet kaart ze de (historische) onderrepresentatie en onderbelichtheid van vrouwelijke artiesten en literaire makers van kleur aan en reikt ze handvatten aan om dit hiaat mee weg te werken. Een greep uit de initiatieven waarbij Evaristo betrokken is/was: 

• In 2021 is Evaristo Sky Arts Ambassador for Literature (vanuit haar betrokkenheid bij de RSL (zie onder)), in die hoedanigheid werd er een éénjarig mentorprogramma opgezet tussen vijf nieuwe auteurs van kleur en vijf gevestigde namen.
• Sinds 2012 is er de Brunel International African Poetry Prize die het feit dat weinig Afrikaanse poëten of poëten van Afrikaanse afkomst gepubliceerd worden wil tegengaan. Evaristo zet vanuit haar rol als professor aan de Brunel University mee haar schouders onder het initiatief. Ondertussen werd de prijs in dank voor haar engagement naar haar vernoemd: Evaristo African Poetry Prize. 
• In 2007 richt Evaristo The Complete Works (2007-2017) op, een mentorprogramma voor dichters van kleur.
• In 2006 initieerde Evaristo het Free Verse-rapport over het gebrek aan publicatiemogelijkheden voor dichters van kleur in het Verenigd Koninkrijk. Uit het rapport bleek dat minder dan 1% van alle poëzieboeken door dichters van kleur werd geschreven.

Erkenning

Al jaar en dag geldt de auteur als belangrijke stem binnen de Engelstalige literatuur, maar dat besef reikt steeds breder. Evaristo’s werk is ondertussen in meer dan veertig talen vertaald. Ze heeft zo’n tachtig internationale prijzen, nominaties, beurzen en onderscheidingen achter haar naam staan. Haar literaire werk is al meer dan zestig keer uitgeroepen tot ‘Boek van het Jaar’. Sinds 2009 mag ze zich MBE (Member of the Most Excellent Order of the British Empire) en sinds 2020 OBE (Officer of the Order of the British Empire) noemen. 

Bernardine Evaristo werd in 2016 lid van de bestuursraad van een instituut wat betreft de Britse letteren sector, de Royal Society of Literature (RSL), dat zijn ontstaan kende in 1820 en de volgende slagzin gebruikt om de werking te promoten: “[the RSL is a] charity that celebrates writing of all kinds, and supports writers and readers at every stage”. 

Van 2017 tot 2020 mocht Evaristo zich ondervoorzitter van de organisatie noemen. Een jaar later werd ze verkozen tot de negentiende voorzitter van de organisatie voor de periode 2022-2026. Eens een pionier, altijd een pionier: Evaristo is (1) slechts de tweede vrouw (haar directe voorganger was de eerste), (2) de eerste persoon van kleur alsook (3) de eerste persoon die geen opleiding genoot aan één van de Britse prestigescholen Oxford, Cambridge of Eton, die deze eer te beurt valt.

Bernardine Evaristo is tot slot ook een veelgevraagde stem om het (baanbrekende) literaire werk van andere vrouwelijke auteurs (van kleur) mee vorm te geven, (opnieuw) in de kijker te zetten en/of te duiden. Zo schreef ze onder meer recent de introductie tot de heruitgave van Beloved (2022) van wijlen Ameriaanse gelauwerde romanschijver en Nobelprijswinnaar Toni Morrison en voor het boek For Coloured Girls Who Have Considered Suicide / When the Rainbow is Enuf (2024) van wijlen Amerikaanse toneelschrijver en poeët - alsook nog te vaak over het hoofd geziene pionier inzake zwart feministisch gedachtegoed - Ntozake Shange. 

Daarnaast sloeg Evaristo in 2020 de handen ineen met uitgeverij Penguin Books UK om verloren gewaande of moeilijk te vinden boeken van zwarte Britse auteurs heruit te geven. Het resultaat is de Black Britain: Writing Back-boekenreeks. Van de eerste set heruitgegeven boeken in 2021 (waaronder The Fat Lady Sings van de hand van Jacqueline Roy, en Bernard and the Cloth Monkey van Judith Bryan) schrijft Evaristo ook de introductie.

In 2022 volgt een tweede set heruitgegeven boeken, met onder meer Growing Out: Black Hair and Black Pride in the Sixties door Barbara Blake Hannah, en My Father’s Daughter van Hannah Azieb Pool. 2023 levert een derde set binnen de reeks. Evaristo treedt tot op heden op als curator en auteur van alle introducties.

In de pers: 

• Why Booker Prize-winning author Bernardine Evaristo is mentoring Ghanaian writer Ayesha Harruna Attah (CNN, 13/06/2023)
• In a Younger Theater Artist, a Writer Finds a Kindred Ambition (New York Times, 20/04/2023)
• How Bernardine Evaristo Conquered British Literature (The New Yorker, 03/02/2022)
• Another author’: outrage after BBC elides Bernardine Evaristo’s Booker win (The Guardian, 04/12/2019)
• Margaret Atwood en Bernardine Evaristo delen de Booker Prize (De Morgen, 15/10/2019)

Meer weten?

• Eigen website van Bernardine Evaristo 
• Bernardine Evaristo: 2023 Is A Breakthrough Year For Black British Women Novelists (British Voque, 26/03/2023)
• Meet the author: Bernardine Evaristo (Passa Porta, 28/10/2022)
• Bernardine Evaristo rediscovers six novels by Black writers for Black Britain: Writing Back series (Penguin Books UK, 27/10/2020)

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek: 

• Look Again: Feminism / Bernardine Evaristo, 2023 - RoSa ex.nr.: binnenkort beschikbaar