Isabella Bird

Isabella Bird (1831-1904) is een Engels avonturier, fotograaf en auteur. Ze lapt Victoriaanse verwachtingen voor vrouwen aan haar laars en brengt bijna een halve eeuw al reizend door in onder meer de Amerikaanse Rocky Mountains, Hawaï, Japan, Korea, Tibet en China. Ze trekt rond te paard, per yak en op een ezel. Reizen doet ze alleen of met een vertaler-tolk bij de hand. Hoe ruiger, afgelegener en onbekender de bestemming, hoe liever Isabella Bird het heeft.

In 1892 is ze de eerste vrouw die benoemd wordt tot erelid ('fellow') van de prestigieuze Royal Geographical Society (RGS). Dit Brits wetenschappelijk genootschap staat al sinds zijn ontstaan in 1830 bekend als de toonaangevende instantie op vlak van geografie, ontdekkingsreizen en expedities. In de 19de en 20ste eeuw ondersteunt en financiert het voornamelijk reizen met geografisch onderzoek en/of exploratie als doel. Denk aan pioniers als Charles Darwin, David Livingstone en Edmund Hillary. Tegenwoordig is de RGS in de eerste plaats een academische instelling.

Reizen op medisch advies

Isabella Bird wordt in 1831 geboren als Isabella Lucy Bird binnen een vrij rijke en religieuze familie in het Engelse Boroughbridge. In 1834 volgt een jongere zus, Henrietta. De twee zullen hun hele leven een nauwe band behouden. Vader Bird is pastoor-predikant waardoor het gezin tijdens Isabella's jeugd vaak verhuist.

Als kind al is Isabella vaak ziek. Het gaat over chronische pijn en rugklachten tot mentale gezondheidszorgen. De pijn mindert niet met ouder worden en vooral Bird's mentale demonen raken niet verdreven. Op 23-jarige leeftijd zal ze noodgedwongen en op medisch advies ('een ander klimaat zal haar goed doen') haar reisschoenen aantrekken. De familie beschikt over genoeg financiële middelen om de reis te bekostigen.

Reizen als literaire inspiratie

Bird's eerste overzeese reis brengt haar naar de Verenigde Staten. De zeelucht en de nieuwe ervaringen moeten haar helpen in haar strijd tegen onder meer slapeloosheid en depressie. Bird pent de ervaringen die ze op deze reis verzamelt later neer in haar eerste boek, An Englishwoman in America (1856).

Op reis in de VS lijkt ze verlost van haar demonen, maar terug thuis steken oude kwalen één voor één opnieuw de kop op. In 1972 suggereren Bird's artsen dat het klimaat in Australië beter is voor haar gezondheid. Bird die op dat moment 41 is en ongetrouwd (en tegen heersende sociale normen in ook geen interesse heeft in het concept 'huwelijk'), stemt toe. De reis valt echter tegen. Ze voelt zich er niet thuis en kan de hitte amper verdragen. Daarop besluit ze terug naar huis te gaan, mits een tussenstop in Hawaï. Die pauze, die uitloopt tot een verblijf van zeven maanden, zal letterlijk goud waard blijken.

Bird's boek gebasseerd op haar verblijf op Hawaï, 'The Hawaiian Archipelago: Six months among the Palm Groves, Coral Reefs and Volcanoes of the Sandwich Islands' (1875), is binnen het jaar volledig uitverkocht. De publicatie brengt haar naambekendheid én financiële onafhankelijkheid. Niet evident voor een vrouwelijke auteur in die periode.

Vanaf dat moment gaat het hard voor Isabella Bird. Terwijl ze voorheen ook ander literair materiaal publiceert, concentreert ze zich na het succes van 'The Hawaiian Archipelago' volledig op een carrière in het schrijven van reisverhalen. Een meesterzet zo blijkt. Haar daaropvolgende boeken raken steeds uitverkocht en Bird ontvangt voor de rest van haar leven een jaarlijks inkomen als auteur van John Murray Publishers (die al haar boeken zal uitgeven).

De grote populariteit van Bird's publicatie over Hawaï is voornamelijk te danken aan twee aspecten. Enerzijds schrijft ze op boeiende en toegankelijke wijze over avonturen die ze echt beleeft (in tegenstelling tot de zogenaamde 'armchair adventurers'), anderzijds is ze in de publicatie ook erg informatief over de bevolking en het land zelf. Een gegeven dat erg in de smaak blijkt te vallen bij de lezers.

Solo in de Rocky Mountains

In 1879 volgt Bird's meest bekende werk: 'A Lady's Life in the Rocky Mountains'. In dit relaas beschrijft ze hoe ze als vrouw op haar eentje door onherbergzame gebieden in de Amerikaanse Rockies trekt. Ze legt de reis te paard af en weigert daarbij een Victoriaans vrouwenzadel en bijhorende zithouding te gebruiken wegens 'gewoon onpraktisch'.

Waar haar genegenheid voor de lokale bevolking in het merendeel van haar literaire (en later ook fotografische) werk de overhand neemt, schemert in 'A Lady's Life' evenzeer Bird's liefde voor het landschap door.

Een deel van Bird's boeken is gebaseerd op de briefwisseling die Isabella Bird met haar zus Henrietta onderhoudt tijdens het reizen. Het bekendste voorbeeld hiervan is 'A Lady's Life in the Rocky Mountains' (1879).

Isabella Bird zal uiteindelijk net geen twintig werken publiceren, waaronder ook 'Unbeaten Tracks in Japan' (1880), 'Among the Tibetans' (1894) en 'Korea and Her Neighbours' (1898). Ook deze boeken scoren hoge ogen bij hun publicatie. 'Unbeaten Tracks in Japan' (1880) blijft een zeldzaam Victoriaanse reisverslag over Azië dat niet alleen naar waarde wordt geschat in 'het Westen', maar ook in het land dat het beschrijft.

Zowel auteur als fotograaf

Bird houdt het niet bij een schriftelijk relaas van haar reizen. Ze legt haar avonturen ook op beeld vast via foto's. Hoewel ze zich 'de kunst van de fotografie' pas op latere leeftijd eigen maakt, groeit ze alsnog uit tot een gewaardeerd en gerespecteerd fotografe. Vooral haar technische vaardigheden en het feit dat ze er telkens opnieuw in slaagt om foto's van hoge kwaliteit te maken in de meeste uitdagende weers- en omgevingsomstandigheden, worden Bird's handelsmerk. De uniciteit van haar foto's speelt uiteraard ook een belangrijke rol. Isabella Bird komt tijdens haar vele reizen op locties waar geen enkele Europeaan haar is voorgegaan. Zo ontdekt ze plaatsen en bevolkingsgroepen waarvan haar foto's en reisverslagen de allereerste 'bewijzen' opleveren wat betreft de kennis ervan in 'het Westen'.

De reizen die Isabella Bird op het einde van de 19de eeuw naar China onderneemt, zijn de eerste waarbij haar hoofddoel is om te fotograferen. De foto's die ze er neemt bieden een unieke blik op een China in volle verandering: een land onder druk van zowel Westerse als lokale mogendheden die hun territorium en afzetmarkten hopen te vergroten. Ondanks de woelige periode (zo breekt de Chino-Japanse oorlog vlak na haar aankomst in China uit) zal ze in de jaren 1894-1897 meerdere malen naar het land terug keren met als missie het leven en de gewoonten van de mensen er in beeld te brengen.

Bird's motivatie om naar China te reizen is eigenlijk pure persoonlijke interesse in de regio. Ze wordt echter algauw ook ingezet als overzees correspondente, aangezien ze één van de weinige Europeanen is die op dat moment door het gebied durft te reizen. Daarnaast publiceert Bird na thuiskomst alsnog een boek over haar ervaringen: 'The Yangtze Valley and Beyond' (1899). Het boek is qua toon en stijl behoorlijk verschillend van haar eerdere publicaties. Haar bewondering voor het land en de mensen schijnt door. Toch wordt het boek erg goed onthaald. Volgens de Britse krant The Independent zou één recensent het boek hebben omschreven als “one of the most thoroughly documented accounts of late 19th- century China ever written”.

Het fotoarchief van Isabella Bird's reizen in China werd verzameld in 'Isabella Bird - A Photographic Journal of Travels through China 1894-1896' (2015) van de hand van reisfotografie-expert Debbie Ireland.

Pionier

Isabella Bird voldoet als vrouw van middelbare leeftijd en lijdend aan diverse chronische ziekten niet meteen aan het stereotiepe beeld van de 'onverschrokken Victoriaanse ontdekkingsreiziger'. Bird trekt zich echter niets van dergelijke stereotypen aan. Ze reist naar gebieden die haar interesse opwekken. Dit doet ze in alle weersomstandigheden, waarbij ze doelbewust op zoek gaat naar afgelegen, ruige en eerder onbekende streken. Isabella Bird leeft - en schrijft over - een leven dat in schril contrast staat met hoe dat voor een 19de-eeuwse Britse vrouw gepland staat.

Later linkt Isabella Bird haar vroegere gezondheidsproblemen, de chronische slapeloosheid en gevoelens van depressie aan haar beperkingen als vrouw in de 19de eeuw. Avontuurlijk leven, dingen verwezenlijken en de handen uit de mouwen steken in plaats van braaf binnen zitten en de was doen hebben haar meer 'genezen' van haar kwalen dan eender welk klimaat dat op zich zou hebben gedaan.

Niet alleen als vrouwelijke ontdekkingsreiziger kan ze als pionier beschouwd worden, ook als fotograaf en auteur doorbreekt Isabella Bird vastgeroeste gewoontes. Zo breekt ze bewust met de manier waarop zogenaamde ‘armchair adventurers’ reisverhalen tot stand laten komen. Een avontuur moet je, volgens Bird, ook effectief beleven (en niet vanachter je bureau met je neus in de boeken). Ze gaat dan ook stelselmatig bewust op zoek naar afgelegen plaatsen en regio's. In haar literaire werk breekt Bird daarnaast met de vaste traditie binnen de reisliteratuur om een focus te leggen op natuurlijke fenomenen. Bird plaatst ostentatief de mens centraal, ook in haar fotografische werk. Als fotografe komt ze tot slot op plaatsen waar géén enkel andere Westerse fotograaf durfde te komen. Ze legt zo unieke beelden vast van inheemse lokale bevolkingsgroepen waar voorheen nog geen foto's van werden gemaakt.

Bird zet met haar literaire werkwijze en fotografische focus een nieuwe toon voor hedendaagse auteurs van reisliteratuur. Dit doet ze door aan te tonen dat de reis zelf (en dus niet de (doel)bestemming) het avontuur is en dat 'de gewone mens' daarbij vaak boeiendere - of op z'n minst even boeiende - onderwerpen oplevert dan natuurlijke fenomenen zoals zonsondergangen of met sneeuw bedekte bergtoppen.

Kolonialistische blik

De grootste kritiek die anno 21ste eeuw vaak opgeworpen wordt, is dat Isabella Bird een dochter van het Britse Imperium uit de Victoriaanse tijd is en blijft. Ze trekt in haar literaire werk de bestaande hegemonie géén enkele keer serieus in vraag, wat jammer, maar niet onlogisch is aangezien het die realiteit is die haar toelaat te reizen en op ontdekkingstochten te gaan naar verre uithoeken van de wereld.

En toch is dat niet het hele verhaal. Bird's erg beschrijvende verhalen over India, Tibet, Korea, Japen en vooral China bevatten een gevoeligheid die vrij uniek is voor de periode waarin ze actief is als Europese avonturier en auteur. Bird verdedigt de bevolkingsgroepen en gewoonten van de landen die ze bezoekt, en schat ze naar waarde, in een tijd waarin veel Europese kolonisten alles wat 'Aziatisch' is neigen te denigreren.

Royal Geographic Society

In 1892 wordt Isabella Bird de eerste vrouw die het woord mag nemen op een meeting van de Royal Geographic Society (RGS). Ze wordt meteen ook benoemd tot eerste vrouwelijk erelid van dit prestigieuze genootschap. Alleen daarom al mag ze als een ware pionier beschouwd worden. De South China Morning Post schrijft ter ere van Internationale vrouwendag 2015 als volgt over haar pionierschap:

De benoeming loopt echter niet van een leien dakje en wordt voorafgegaan door jarenlange debatten over de vraag of vrouwen al dan niet op hun plaats zijn binnen de Royal Geographical Society en meer algemeen in de geografische wereld. Ook na Bird's benoeming wordt het toelaten van vrouwen nog sterk in twijfel getrokken door hoogwaardige leden binnen de RGS. Bird trekt zich er echter niet veel van aan. Hoewel ze aangeeft sterk teleurgesteld te zijn in de vooroordelen waarmee ze als vrouwelijke ontdekkingsreiziger, fotograaf en auteur te maken heeft, zeggen (ere)lidmaatschappen haar niet bijster veel, zolang ze maar haar ding kan doen.

Vijf jaar na haar fellowship erkenning binnen de RGS mag Bird zich - na afloop van haar gewaardeerde fotoreportages in China - ook lid noemen van de Royal Photographic Society (RPS). Bird wordt 'slechts' lid, géén erelid. Pas in 1908 zal een eerste vrouw tot fellow worden benoemd van de RPS. Die eer is weggelegd voor de Canadese fotografe Minna Keene (geboren als Minna Bergman).

In 1904 overlijdt Bird vlak voor haar 73ste verjaardag in haar thuisstad Edinburgh, Schotland. Ze had er net een reis naar Marokko op zitten en was een volgende reis naar haar geliefde China aan het plannen.

Leuk weetje

Isabella Bird is het hoofdpersonage in de 14-delige Manga-stripreeks 'Fushigi no Kuni no Bird'. In de reeks worden Bird's reizen in Japan beschreven. Ze reist er naar afgelegen locaties waar voorheen nog geen Europeanen geweest zijn en maakt er kennis met de Aino, een inheemse Japanse bevolkingsgroep.

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek

• The illustrated Virago Book of women travellers / Mary Morris, 2007 - RoSa ex.nr.: N/63
• A lady's life in the rocky mountains / Isabella L. Bird, editie 1986 - RoSa ex.nr.: S/124
• Unbeaten tracks in Japan / Isabella L. Bird, editie 1984 - RoSa ex.nr.: S/90

Meer lezen over dit onderwerp

• The Great Horizon: 50 Tales of Exploration / Jo Woolf, 2017
• Isabella Bird: A Photographic Journal of Travels Through China 1894–1896 / Debbie Ireland, 2015
• A Curious Life for a Lady: The Story of Isabella Bird / Pat Barr, editie 2011
• Bedrock: Writers on the Wonders of Geology / Lauret E. Savoy (e.a.), 2006
• Amazing Traveler, Isabella Bird: The Biography of a Victorian Adventurer / Evelyn Kaye, 1994