Gladys Kalema-Zikusoka

Voorbestemd om met dieren te werken

Dat de Oegandese Dr. Gladys Kalema-Zikusoka (1970-) iets met dieren zou gaan doen, wordt al op jonge leeftijd duidelijk. Dat haar eerste betaalde functie een job zou worden die voor haar benoeming gewoon niet bestond, in een vakgebied gedomineerd door witte niet-Afrikaanse oudere mannen, is een ander verhaal.

Voorbeelden legio die de in Kampala geboren en getogen Kalema-Zikusoka’s jonge voorliefde voor dieren staven, zoals het feit dat ze in de lagere school een eigen ‘wildlife club’ opstart of president wordt van diezelfde club in het secundair. Uiteindelijk leveren zowel haar onderwijs- als extracurriculaire inspanningen haar een beurs op voor de Universiteit van Londen, waar ze in 1996 haar bachelordiploma diergeneeskunde aan het Royal Veterinary College (RVC) behaalt.  

Meteen na haar afstuderen aan het RVC keert Kalema-Zikusoka terug naar haar geboorteland en richt er  de eerste veterinaire afdeling op van de Uganda Wildlife Service, nu gekend als Uganda Wildlife Authority (UWA). Deze overheidsinstantie is verantwoordelijk voor het beheer en de bescherming van de in het wild levende dieren. Gladys Kalema-Zikusoka wordt er van 1996 tot 2000 aangesteld als de allereerste dierenarts verantwoordelijk voor Oeganda’s wildlife (daarvoor bestond de job gewoon niet). 

De aanstelling is op veel vlakken baanbrekend te noemen. Omdat Kalema-Zikusoka een zwarte jonge vrouw is in een door witte oudere mannen gedomineerd vakgebied, maar ook omdat de band tussen haar familie en het beleid in Oeganda niet altijd even vlekkeloos is verlopen. Kalema-Zikusoka’s vader, een gewezen politicus, wordt door het regime onder dictator Idi Amin vermoord wanneer zij twee jaar is. Haar moeder staat dan weer bekend als Oeganda’s eerste vrouwelijke lid van het parlement (voor het Uganda Patriotic Movement, kortweg UPM). Uit angst voor repercussies brengt Kalema-Zikusoka een groot deel van haar jeugd in het buitenland door, onder meer in Kenia en Groot-Brittanië. Pas na haar afstuderen lijkt ze weer echt thuis te komen in haar geboorteland.

Na haar vierjarige aanstelling voor het UWA schoolt Kalema-Zikusoka zich de daaropvolgende drie jaar bij aan de Amerikaanse North Carolina State University. Daar realiseert ze een residentie in zoologische geneeskunde bij het North Carolina Zoological Park en behaalt ze haar masterdiploma in  gespecialiseerde diergeneeskunde. Haar onderzoeksfocus: ziektes die van mens op dier (en omgekeerd) kunnen worden overgedragen en doorgegeven. Met dat onderzoek op zak zal ze doelgericht en voor langere tijd terugkeren naar Oeganda.

Naast haar diploma’s in diergeneeskunde, realiseert Kalema-Zikusoka ook een certificaat Non-profit Management en een Master of Business Administration (MBA) in Global Business and Sustainability – Social Entrepreneurship Track. 

In de voorhoede voor de berggorilla’s 

Kalema-Zikusoka zet zich in voor het voortbestaan van heel wat bedreigde diersoorten, maar de berggorilla's nemen hierbij een speciale plek in. Een groot deel van Kalema-Zikusoka’s activiteiten bevinden zich in het Bwindi Impenetrable National Park, ook wel Bwindi Forest National Park of Bwindi Impenetrable Forest genoemd. Dit nationale park geldt als een 'beschermd gebied’ en dient als een populaire bestemming voor zogenaamd gorillatoerisme of gorillatrekkings (die voor zo’n 60% van Oeganda’s inkomsten uit toerisme instaan). Het nationale park in het Zuidwesten van Oeganda herbergt bijna de helft van de wereldwijde populatie van berggorilla’s. Deze diersoort komt enkel voor in het Virunga Gebergte, een gebied dat zich over Oeganda, Rwanda en de Democratische Republiek Congo verspreidt. 

In haar innovatieve onderzoek ontdekt Dr. Kalema-Zikusoka dat de drie grootste bedreigingen voor het voortbestaan van de met uitsterven bedreigde berggorilla’s (ziektes, verlies van habitat en stroperij) getackeld kunnen worden door het verbeteren van de gezondheid en het welbevinden van de mensen die in de nabije omgeving van de gorilla’s wonen. Ze pleit dan ook voor een door de gemeenschap aangedreven ‘One Health’-aanpak van natuurbehoud, waarbij het delicate samenspel tussen mens en natuur wordt onderzocht en ondersteund, liefst zoveel mogelijk met en door de mensen die er zelf mee te maken krijgen. Streven naar de optimale gezondheid voor mens, dier én ons milieu gaan hierbij hand in hand.

Op het moment dat Kalema-Zikusoka haar ‘One Health’-conclusies als ‘the way forward’ naar voren schuift, is deze gezamenlijke aanpak van conservatie hoogst ongebruikelijk. Kritiek en wantrouwen zijn in de beginfase dan ook niet veraf. De methode groeit echter uit tot een momenteel wereldwijd toegepaste manier van duurzaam natuurbehoud en -beheer. 

Centraal in Kalema-Zikusoka’s onderzoek naar manieren waarop we het voortbestaan van de berggorilla’s kunnen vrijwaren, staat de impact van menselijke ziektes op de populatie van deze diersoort. We delen namelijk zo’n 98% van ons DNA met gorilla’s. Net omdat ze genetisch zo op ons lijken, kan blootstelling aan ernstige ziekten bij de mens, maar ook ‘simpele’ verkoudheden, schadelijke gevolgen hebben voor gorilla's, omdat zij, in tegenstelling tot de mens, niet de nodige immuniteit hebben ontwikkeld.

Kalema-Zikusoka’s baanbrekende onderzoek en het actieplan dat eruit voortrolt om berggorilla’s te beschermen wint in 2009 de prestigieuze Whitley Conservation Award (van het Britse Whitley Fund for Nature), een award die gepaard gaat met een geldprijs van £60,000. 

Kalema-Zikusoka heeft sinds haar betrokkenheid bij de conservatie van de Oegandese populatie berggorilla’s en andere in het wild levende dieren haar ‘pionierswaarde’ meermaals bewezen. Zo trekt ze mee aan de kar van de allereerste translocatie van wildlife in Oeganda, iets wat broodnodig was om het voortbestaan van bepaalde diersoorten te vrijwaren na jaren van stroperij tijdens diverse burgeroorlogen in Oeganda.

Wat de berggorilla’s betreft, neemt Kalema-Zikusoka de leiding over het team dat onderzoek doet naar de eerste uitbraak van schurft bij de Oegandese berggorilla's. Deze uitbraak is uiteindelijk terug te voeren tot de mensen die rond Bwindi Impenetrable National Park wonen. Doordat zij onvoldoende toegang hebben tot gezondheidszorg, lopen niet enkel zij, maar ook de dieren met wie (hun vee) en waarnaast (wilde dieren) zij leven gevaar. Het is dit onderzoek dat Kalema-Zikusoka er in 2002 toe aanzet Conservation Through Public Health (CTPH) op te richten.

Activisme voor mens en dier

Kalema-Zilusoka’s NGO Conservation Through Public Health (CTPH) richt zich op de onderlinge afhankelijkheid van de gezondheid en het voortbestaan van wildlife en menselijke gezondheid in en rond beschermde natuurgebieden. CTPH heeft drie geïntegreerde strategische programma's: (1) het behoud van wildlife, (2) de gezondheid van de gemeenschap en (3) alternatieve manieren om levensonderhoud te voorzien. Zo voert CTPH onder meer educatieve acties uit in de omgeving van beschermde natuurgebieden om gorilla's te helpen beschermen tegen ziektes die overdraagbaar zijn van mens op dier. Centraal in de missie van de NGO staat de coëxistentie van mensen, hun vee en wildlife. 

Conservation Through Public Health is één van de eerste organisaties ter wereld die mensen op een duurzame manier in staat stelt samen te leven met in het wild levende dieren door de gezondheid en het welzijn van beide te verbeteren. Het voortbestaan van mens en dier gaat hand in hand. Armoedebestrijding en de verbetering van de volksgezondheid op het platteland zullen, volgens de visie van de NGO, bijdragen tot een beter behoud van de biodiversiteit en duurzame ontwikkeling in en rond beschermde gebieden. CTPH werkt samen met de UWA, lokale gemeenschappen en andere organisaties om onderwijs, gezondheidszorg en levensonderhoud in Oeganda te verbeteren, zodat mensen en berggorilla's op een duurzame manier samen en naast elkaar kunnen blijven leven. Oprichter Kalema-Zikusoka treedt sinds het ontstaan van de NGO ook op als CEO.

Kalema-Zikusoka staat vervolgens ook aan de wieg van de sociale onderneming Gorilla Conservation Coffee (GCC). Deze onderneming ziet het levenslicht in 2015 nadat duidelijk wordt dat de boeren die rond het Bwindi Impenetrable National Park wonen geen eerlijke prijs voor hun koffie krijgen en daardoor amper de eindjes aan elkaar kunnen knopen. Hierdoor voelen deze boeren zich op hun beurt gedwongen het nationale park te betreden om te voorzien in de basisbehoeften van hun gezin (denk aan voedsel en brandhout). 

GCC betaalt een premie van $0,50 per kilo boven de marktprijs aan koffieboeren die naast de gorilla's rond Bwindi Impenetrable National Park wonen. Daarnaast ondersteunt de onderneming de boeren door middel van training in duurzame koffieteelt en -verwerking. Dit helpt de koffiekwaliteit te verbeteren en de productieopbrengst te verhogen. Het ondersteunen van lokale boeren helpt op hun beurt de ernstig bedreigde gorilla's en hun kwetsbare leefgebied te beschermen.

GCC doet tot slot een extra inspanning om vrouwelijke koffieboeren te ondersteunen; door kansen te bieden voor economische empowerment, de financiële dominantie van mannen aan te kaarten en tegen te gaan en door ingesleten stereotypen in de gemeenschappen te doorbreken. 

GCC is de eerste Oegandese koffie die uitdrukkelijk is gemaakt om de berggorilla's te helpen beschermen door het rechtstreeks ondersteunen van de boeren die in de buurt van het leefgebied van de gorilla's wonen. Gorilla Conservation Coffee is als sociale onderneming gelinkt aan de eerder vermelde Conservation Through Public Health NGO.

Breder engagement en erkenning

Kalema-Zikusoka treedt op als vicepresident van de African Primatological Society (APS), de educatieve en wetenschappelijke koepelorganisatie die onderzoek naar primaten op het Afrikaanse continent coördineert. Het APS kwam er, met Kalema-Zikusoka als medeoprichter, om het gebrek aan Afrikaans leiderschap inzake natuurbehoud aan te kaarten. Ook haar functie als bestuurslid van Women for the Environment Africa (WE Africa) kan in het kader van diezelfde inspanning worden geplaatst. WE Africa is een platform dat het genderonevenwicht inzake natuurbehoud, en dan meer specifiek leiderschap en zeggenschap, wenst tegen te gaan en weg te werken. Tot slot is Gladys Kalema-Zikusoka ook voorzitter van de Afrikaanse tak van de Explorer’s Club, een internationale multidisciplinaire beroepsvereniging met als doel wetenschappelijke verkenning en veldstudie te bevorderen. 

Op internationaal vlak is Kalema-Zikusoka onder meer lid van de speciale adviesgroep van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) die zich focust op de oorsprong van nieuwe ziekteverwekkers. Sinds de uitbraak van de COVID-19 pandemie treedt Dr. Kalema-Zikusoka, op nationaal vlak, vanuit haar expertise inzake de wisselwerking tussen mens en dier en de verspreiding van zogenaamde zoönosen (ziektes en infectie die kunnen worden uitgewisseld) tussen de twee populaties, op als belangrijke raadgever van de Oegandese regering. 

Gladys Kalema-Ziusoka krijgt wereldwijd erkenning voor haar onstopbare inzet om het leefgebied van onder meer de bedreigde berggorilla’s op een duurzame manier veilig te stellen. Zo wordt ze in 2021 door UNEP, het milieuprogramma van de Verenigde Naties (VN) uitgeroepen tot Champion of the Earth op het gebied van wetenschap en innovatie voor haar inspanningen inzake de ‘One Health’-aanpak. In 2022 ontvangt Kalema-Zikusoka de befaamde Edinburgh Medal voor haar werk om de coëxistentie van mensen en dieren in het wild en de levenskwaliteit van beiden te verbeteren. Ook met het CTPH valt Kalema-Zikusoka in de prijzen, zo mag de NGO in 2020 de prestigieuze internationale Saint Andrews Prize for the Environment in ontvangst nemen.

Sinds 2023 mag Gladys Kalema-Zikusoka zich ook National Geographic Emerging Explorer noemen, een titel die National Geographic jaarlijks toekent aan een handvol individuen die de organisatie beschouwt als “de toekomst van de exploratie”. National Geographic biedt hen een platform om hun ontdekkingen en inzichten, maar ook hun antwoorden en oplossingen voor een meer duurzame toekomst te delen. 

Kalema-Zikusoka is dankbaar voor de wereldwijde erkenning, maar hoopt, als voorloper van conservatie die vanuit de gemeenschap wordt getrokken, vooral dat ze jongeren (en dan voornamelijk jonge meisjes en vrouwen) op het Afrikaanse continent kan inspireren om een loopbaan in natuurbehoud te kiezen.

In de pers:

• Uganda’s first wildlife vet on breaking the mould – and why gorilla and human health are linked (The Guardian, 11 mei 2023)
• Champion of the gorillas: the vet fighting to save Uganda’s great apes (The Guardian, 23 april 2023)

Meer weten?

• Conservation Through Public Health
• Gorilla Conservation Coffee
• Interview | Dr. Gladys Kalema Zikusoka. Social Entreprenuer and National Geographic Explorer (She.Leads.Africa)
• Interview | Mountain gorillas are distancing, too - from humans . How to protect endangered gorillas during a pandemic, explained by a veterinarian (VOX)
• The Unbound Project (2016-2023): 150 vrouwen in de voorhoede van de belangenbehartiging van dieren + Interview met Gladys Kalema-Zikusoka
• How one veterinarian helped revolutionize conservation in Africa (UNEP, 10/12/2021)

Je kan Gladys Kalema-Zikusoka ook volgen via Instagram of Twitter. 

Meer op de RoSa-website:

• RoSa rolmodel: Paula Kahumbu
• RoSa rolmodel: Gloria Brown
• RoSa rolmodel: Jane Goodall

Aanraders uit de RoSa-bibliotheek:

• Walking With Gorillas: The Journey of an African Wildlife Vet / Gladys Kalema-Zikusoka, 2023 - RoSa ex.nr.: verwacht in de RoSa-bibliotheek